Қаныш Сәтбаев өмірбаяны – қазақтың ұлы ғалымы
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев — қазақтың ұлы ғалымы, геология ғылымының негізін қалаушы, Қазақ КСР Ғылым академиясының тұңғыш президенті. Оның есімі тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Кеңес Одағында да кеңінен танымал болды. Ғылым мен білім саласындағы елеулі еңбектері, Ұлытау-Жезқазған мыс кен орнының ашылуы, қазақ ғылымының дамуына қосқан үлесі оны ұлт мақтанышына айналдырды. Бұл мақалада Қаныш Сәтбаевтың өмір жолы, ғылыми қызметі, қоғамдық көзқарастары, жеке өмірі және мұрасы туралы толыққанды ақпарат ұсынылады.
Қаныш сәтбаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Қаныш Сәтбаев 1899 жылы 12 сәуірде қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келді. Шын есімі — Ғабдулғани. Бұл есім араб тілінен аударғанда «шексіз байлық иесі» деген мағынаны білдіреді. Анасы оны еркелетіп «Ғани», «Ғаныш» деп атаған, ал мектепке барған кезде есімі «Қаныш» болып жазылып кеткен. Қаныштың әкесі Имантай би болған, ал атасы Сәбай да елге сыйлы, беделді адам болған. Ғабдулғани отбасындағы төртінші бала еді. Әкесі мен атасы оның білім алуына ерекше мән берген.
Білім алу және ғылыми жолдың басы
Қаныш Сәтбаевтың білім жолы ауыл мектебінен басталды. Ол ауылда араб, парсы тілдерін үйреніп, шығыс әдебиетімен танысты. Кейін Павлодар қаласындағы орыс-қазақ мектебіне оқуға түсіп, онда орыс тілін меңгерді. 1916 жылы Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясына оқуға қабылданып, оны 1919 жылы аяқтады. Семинарияда оқып жүрген кезінде геологияға қызығушылығы оянып, осы салада білім алуды мақсат етті.
1920 жылы Қаныш Сәтбаев Томск политехникалық институтының геология факультетіне оқуға түсіп, оны 1925 жылы үздік бітірді. Оқу барысында ол геология ғылымының негіздерін меңгеріп, ғылыми зерттеулерге қызығушылығы артты. Томск қаласында оқып жүрген кезінде М. Усова есімді геолог ғалыммен танысып, оның ықпалымен геология саласына терең бойлады.
Ғылыми қызметі мен жетістіктері
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми қызметі 1925 жылы Қазақстанға оралуымен басталды. Ол Қазақ КСР Ғылым академиясының құрылуына дейін бірнеше ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1930 жылдары Ұлытау-Жезқазған мыс кен орнын ашып, бұл кен орнының қоры әлемдегі ең көп болған дәлелденгенін дәлелдеді. Осы жаңалығы үшін оған 1940 жылы КСРО жоғары мемлекеттік наградасы — Ленин ордені берілді.
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми еңбектері негізінен металлогения, геология және минералогия салаларында болды. Ол Қазақстанның жер қойнауын зерттеп, жаңа кен орындарын ашты. Оның жетекшілігімен Қазақстанда геологиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіліп, көптеген жаңа кен орындары анықталды.
1946 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі болып сайланды. 1949 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті болып тағайындалды. Оның басшылығымен академия ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізіп, Қазақстанның ғылыми әлеуетін арттырды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қаныш Сәтбаевтың қоғамдық және саяси көзқарастары оның ғылыми қызметімен тығыз байланысты болды. Ол Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеп, оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастырды. Оның ғылыми зерттеулері тек теориялық қана емес, практикалық тұрғыдан да маңызды болды. Ол Қазақстанның индустриализациясына үлес қосып, елдің экономикасын дамытуға бағытталған ғылыми жобаларды жүзеге асырды.
Қаныш Сәтбаевтың қоғамдық қызметі тек ғылыммен шектелмеді. Ол Қазақстанның мәдени және білім саласының дамуына да зор үлес қосты. Оның бастамасымен көптеген ғылыми-зерттеу институттары құрылып, білім беру жүйесі жетілдірілді.
Жеке өмірі
Қаныш Сәтбаевтың жеке өмірі қарапайым әрі еңбекқор болды. Ол ғылымға деген сүйіспеншілігін өмірінің соңына дейін сақтап, барлық күш-жігерін ғылыми зерттеулерге арнады. Оның отбасы туралы мәліметтер шектеулі, бірақ ол өзінің ғылыми қызметіне отбасының қолдауын сезініп, олардың көмегімен көптеген жетістіктерге жетті.
Мұрасы және маңызы
Қаныш Сәтбаевтың ғылыми мұрасы Қазақстанның геология ғылымының негізін қалаушы ретінде бағаланады. Оның ашқан кен орындары мен жүргізген зерттеулері Қазақстанның табиғи ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік берді. Оның еңбектері қазіргі геолог ғалымдарға бағыт-бағдар беріп, ғылыми ізденістерінің негізі болып табылады.
Қаныш Сәтбаевтың есімі Қазақстанның ғылыми қоғамында ерекше орын алады. Оның құрметіне Алматы қаласында Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті ашылды. Сонымен қатар, оның есімімен аталған көшелер, ескерткіштер мен ғылыми орталықтар бар.
