Мұрат Мөңкеұлы өмірбаяны – жырау, айтыскер, халық жыршысы
Қазақ халқының тарихында жыраулар поэзиясы ерекше орынға ие. Жыраулар халықтың арман-мұратын, ертеңгі үмітін, әлеуметтік-саяси көзқарасын поэтикалық тілде жеткізген. Сол жыраулардың ішінде ХІХ ғасырда өмір сүрген Мұрат Мөңкеұлының орны айрықша. Ол — әрі жырау, әрі айтыскер, әрі қоғам қайраткері болған тұлға. Мұрат Мөңкеұлы өзінің шығармаларында елдің бостандығы, жердің тұтастығы, халықтың бірлігі мәселелерін көтеріп, отаршылдық саясатқа қарсы өткір ойларын жеткізді. Оның поэзиясы тек көркем сөз емес, ол — тарихи дерек, халықтың жүрек қалыбы, ұлт тағдырын бейнелейтін мұра.
Мұрат жыраудың еңбектері бүгінгі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ. Оның толғаулары мен айтыстары қазақ руханиятының алтын қорына енді.
Мұрат мөңкеұлы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мұрат Мөңкеұлы 1843 жылы қазіргі Атырау облысы, Қызылқоға өңірінде дүниеге келген. Оның шыққан тегі Байұлының ішінде беріш руынан. Әкесі Мөңке қарапайым шаруа адамы болғанымен, сөзге шешен, дәстүрлі жыр-толғауларды жақсы білген жан ретінде ауыл-аймағына танылған. Анасы да өнерге бейім, жырды сүйіп тыңдайтын, баласының талантын қолдаған кісі еді.
Жас Мұрат ауыл арасында бала кезінен-ақ суырыпсалмалық өнерімен көзге түсті. Ол халық ауыз әдебиетін, әсіресе батырлар жыры мен тарихи дастандарды жаттап өсті. Сол кездегі ауыл ақсақалдары жас баланың зеректігіне, есте сақтау қабілетінің күштілігіне таңданыс білдірген.
Мұраттың балалық шағы қазақ даласының қиын кезеңіне тап келді. Ресей империясының отарлау саясаты күшейіп, халықтың еркіндігіне, жер-суына қысым жасалды. Бұл жағдай жасөспірім Мұраттың ой-санасына ерте әсер етті. Ол еркіндікті сүйіп, әділеттілікті іздеген рухта қалыптасты. Отбасындағы тәрбиесі де адалдық пен әділдікті ту етіп көтеруге жетеледі.
Мұраттың руластары ішінде шешендік өнерге жақын, сөзге ұста адамдар көп болды. Бұл да оның ақындық дарынының жетілуіне ықпал етті. Әкесі мен ауыл қариялары жыр-дастандарды айтып отырғанда, жас бала соларды тез қағып алып, ауыл арасында жырлап беретін дәрежеге жетті.
Оқуы мен алғашқы қадамдары
Мұрат Мөңкеұлы ауыл молдасынан хат танып, шығыс әдебиеті үлгілерінен де сусындады. Ол араб-парсы поэзиясын естіп-біліп, шығыс шайырларының философиялық ойларынан нәр алды. Бірақ оның негізгі мектебі – қазақтың ауыз әдебиеті, халық ортасы еді.
Жас жырау алғашқы өлеңдерін он алты жасында шығарды. Оның шығармаларының басты тақырыбы — туған жерді қорғау, елдің бірлігі, әділетсіздікке қарсы тұру. Ол халықтың мұң-мұқтажын жырлап, әлеуметтік теңсіздікке қарсылық білдірді.
Мұраттың алғашқы айтыстары да осы кезеңде белгілі болды. Ол өз замандастары — жыраулармен, ақындармен сөз сайысына түсіп, өзінің суырыпсалмалық қабілетін көрсетті. Айтыс арқылы халық алдында беделі артты. Айтыстарында ол тек қарсыласына жауап беріп қана қоймай, елдің әлеуметтік мәселелерін көтеріп, тыңдаушылардың жүрегін баурады.
Осылайша, Мұрат Мөңкеұлы ақындық жолға ерте түсті. Оның дарынын халық та, билер де, ақсақалдар да мойындап, әр жырын ықыласпен тыңдайтын болды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Мұрат Мөңкеұлы шығармашылығының ең басты ерекшелігі — халықтың тағдырын терең жырлауы. Оның поэзиясында мынадай негізгі тақырыптар көрініс тапты:
- Жер мәселесі.
Ол «Үш қиян», «Сарыарқа» сияқты толғауларында қазақ жерінің отаршылдық қысымынан айрылып бара жатқанын ашына жырлады. Қазақтың атақонысы тарылып, халықтың тіршілігі күйзеліске ұшырап жатқанын көріп, елдің намысын оятуға тырысты. - Ел бірлігі мен еркіндік.
Жырау өз толғауларында бірліктің маңызын, халықтың еркіндікке ұмтылысын ерекше дәріптеді. Ол батырлық рухты көтеріп, елдің намысын қайрады. - Айтыс өнері.
Мұрат көптеген айтыстарға қатысып, Жаскелең, Тыныштық, Шолпан сияқты ақындармен сөз сайысында үлкен беделге ие болды. Айтыста ол тек суырыпсалмалық шеберлігін ғана емес, терең білімін, халық мұңын жеткізе білу қабілетін де көрсетті. - Тарихи сана.
Оның толғауларында қазақ халқының өткен тарихы, батырлар бейнесі жиі айтылады. Ол тарихтан тағылым алып, болашаққа сабақ етуді мақсат етті.
Мұраттың жырлары халық арасында кең таралып, ел жадында сақталды. Жазып қалдырған еңбектері аз болғанымен, ауыздан-ауызға тарап, бүгінгі күнге жетті. Оның шығармалары қазақ әдебиетінің дамуына үлкен үлес қосты.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мұрат Мөңкеұлының поэзиясы тек әдеби мұра емес, ол — саяси көзқарастың көрінісі. Ол отаршылдық саясатқа ашық қарсылық білдірген жыраулардың бірі болды. Ресей империясының қазақ жерін тартып алып, елдің дәстүрлі тұрмыс-тіршілігін бұзғанын көрген Мұрат халықты бірлікке, күреске шақырды.
Оның жырларында әділетсіздікке қарсы ашу-ыза, еркіндікке деген құштарлық айқын сезіледі. Мұрат билеушілердің, бай-шонжарлардың халыққа жасайтын қысымын да сынады. Ол елдің теңдігі мен әділеттілігін жырлап, кедей-кепшіктің мүддесін қорғады.
Жырау саяси көзқарасында демократиялық ой-пікірлерді ұстанды. Ол халықтың мүддесін бәрінен биік қойды. Сондықтан да оның шығармалары ел арасында кең қолдау тапты.
Мұраттың көзқарастары үшін кейде билік тарапынан қысымға да ұшырады. Бірақ ол өз ұстанымынан айнымады, қайсар мінезін сақтап қалды.
Жеке өмірі
Мұрат Мөңкеұлы қарапайым отбасылық өмір сүрген. Ол ауыл арасында сыйлы, әділдігімен, мәрттігімен танылған жан болды. Өнерін де, тұрмысын да қарапайым халықпен байланыстырды.
Жыраудың ұрпағы жайлы деректер көп сақталмағанымен, оның артында сөз мұрасы, рухани мұрасы қалды. Ол тұрмыс-тіршілікте де еңбекқор, адал болғаны айтылады.
Жеке өмірінде Мұрат отбасына қамқор, балаларына тәлімгер, ауыл-аймағына сыйлы азамат ретінде танылған. Оның өмір салты қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпына сәйкес болды.
Мұрасы мен маңызы
Мұрат Мөңкеұлының мұрасы — қазақ руханиятының баға жетпес қазынасы. Оның жырлары тек әдеби шығарма емес, олар халықтың тарихы мен тағдырын айнадай көрсететін дерек.
- Әдеби мұра: Мұраттың толғаулары қазақ поэзиясының дамуына зор ықпал етті. Ол жыраулық дәстүрді жалғастырып қана қоймай, оны жаңа мазмұнмен толықтырды.
- Тарихи маңызы: Оның шығармалары ХІХ ғасырдағы қазақ халқының әлеуметтік жағдайын, саяси күресін бейнелейді. Бұл тұрғыдан алғанда, Мұраттың поэзиясы — тарихи дерек көзі.
- Тәрбиелік мәні: Оның жырларындағы еркіндік сүйгіш рух, әділетке шақыру, бірлікке үндейтін ойлар бүгінгі ұрпаққа да үлгі.
- Рухани жалғастық: Бүгінгі әдебиетшілер, зерттеушілер Мұраттың еңбектерін зерделеп, оның поэзиясын қазіргі қоғамға таныстырып келеді.
Мұрат Мөңкеұлының шығармалары халық санасында мәңгілік сақталады. Ол қазақ әдебиетінде еркіндік пен әділеттің жыршысы ретінде қалды.
