Сұлтанбек Қожанов өмірбаяны – мемлекет қайраткері, ағартушы
Сұлтанбек Қожанов – ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамында ерекше орын алған көрнекті мемлекет қайраткері, ағартушы, публицист, саясаткер. Ол ұлттық мүдде мен тәуелсіздік идеясын қорғап, халықтың рухани жаңғыруына және саяси санасының қалыптасуына зор үлес қосты. Оның қызметі кеңестік дәуірде түрлі себептермен бұрмаланып, ұзақ жылдар бойы есімі аталмай келді. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Сұлтанбектің шынайы бейнесі халыққа қайта оралып, еңбегі лайықты бағаланды.
Қожанов қазақ зиялыларының жаңа буынына жатады. Ол алаш қайраткерлерімен де, кеңестік биліктегі жетекшілермен де араласып, ұлттық мүддені қорғаудың күрделі жолын таңдады. Оның өмірі – азаттық пен әділет үшін күрестің, халықтың болашағы үшін жанкешті қызметтің айқын үлгісі.
Сұлтанбек қожанов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Сұлтанбек Қожанов 1894 жылы қазіргі Түркістан облысы, Созақ ауданына қарасты аумақта дүниеге келген. Оның шыққан тегі – қарапайым шаруа отбасынан. Әкесі Қожан ауылда қадірлі, еңбекқор адам болған. Жасынан табиғи зеректігімен ерекшеленген Сұлтанбек ауыл молдасынан хат танып, кейінірек жаңа үлгідегі мектепке түсіп, білімге деген құштарлығын көрсетті.
Балалық шағы қазақ даласындағы күрделі кезеңдермен тұспа-тұс келді. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты күшейіп, жергілікті халықтың тұрмыс жағдайы ауырлап жатқан шақ еді. Осындай ортада өскен жас Сұлтанбек ерте жастан әділетсіздікке қарсы ой қалыптастырды.
Отбасындағы тәрбиенің ықпалы да айрықша болды. Анасының мейірімі, әкесінің әділдігі, ауыл ақсақалдарының әңгімелері – барлығы оның ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға негіз қалады. Қожанов жастайынан ел қамын ойлайтын, әділет үшін күресуге бейім болып өсті.
Білімі және алғашқы қадамдары
Сұлтанбек Қожановтың оқу-білім жолы ерекше. Алдымен ауылдық мектепте, кейінірек Түркістан қаласындағы медреседе оқып, араб, парсы тілдерін үйренді. Бұл оған шығыстың мол әдебиетімен, діни-философиялық еңбектерімен танысуға мүмкіндік берді.
1910 жылдары Ташкентке барып, орыс-түзем мектебінде білімін жалғастырды. Орыс тілін еркін меңгеруі кейінгі қоғамдық-саяси қызметінде үлкен рөл атқарды. 1914 жылы Орта Азиядағы мұғалімдер семинариясына түсіп, педагогика, тарих, философия пәндерін тереңдетіп оқыды.
Жас Сұлтанбек оқуымен қатар қоғамдық жұмыстарға да белсенді араласты. Ол студент жастардың үйірмелерінде жүріп, патшалық биліктің отарлық саясатына қарсы пікірлер айтты. Бірнеше мақалаларын жергілікті басылымдарда жариялап, халықты оқу-білімге, өнерге шақырды.
Осы кезеңде ол түркі халықтарының бірлігін, азаттық идеясын алға тартқан жастар қозғалысына қосылды. Бұл оның саяси көзқарасының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Қызметі мен жетістіктері
Қожановтың қоғамдық-саяси қызметі 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістерінен кейін ерекше қарқын алды. Ол Түркістан өлкесінде халықты жаңа заманға бейімдеу, оқу-ағарту ісін жолға қою, ұлттық кадрларды даярлау ісіне белсене кірісті.
1918–1920 жылдары ол Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасында әртүрлі қызмет атқарды. Газет-журналдарда редактор болды, жастар ұйымдарын басқарды, мәдени-ағартушылық мекемелерде жетекшілік етті. «Ақ жол» газетін басқарған тұста ол қазақ қоғамындағы ең өткір мәселелерді көтеріп, ұлттық мүддені қорғаудың мінберіне айналдырды.
1920 жылдары ол Түркістан АКСР Орталық Атқару Комитетінің төрағасының орынбасары, кейінірек Халық ағарту комиссары қызметтерін атқарды. Бұл лауазымда жүріп, мектептер ашу, қазақ тілінде оқулықтар шығару, мұғалімдер даярлау ісін жолға қойды.
Сонымен қатар ол Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу процесіне белсенді араласты. Қазақ жерлерінің бір бөлігін Қазақ АКСР құрамына қайтаруда Қожановтың еңбегі зор болды. Бұл – оның тарихи жетістіктерінің бірі.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Сұлтанбек Қожановтың көзқарастары күрделі әрі жан-жақты болды. Ол бір жағынан кеңестік жүйені мойындап, соның ішінде ұлттық мүддені қорғауға ұмтылды. Екінші жағынан, алаш қайраткерлерімен үндесіп, халықтың дербестігін, тіл мен мәдениетті сақтауды басты міндет санады.
Ол отаршылдық саясатқа қарсы шықты, қазақ жерлерін біріктіру идеясын қорғады. Ұлттың білімді болуы, сауатты кадрлардың қалыптасуы – болашақ тәуелсіздіктің кепілі деп білді. Оның «ұлтсыз интернационализм болмайды» деген тұжырымы сол кезеңдегі саяси ойдың биік үлгісі еді.
Қожанов Кеңес өкіметінің орталықтағы кейбір ұстанымдарына сынмен қарады. Мәселен, жергілікті халықтың құқықтарының ескерілмеуі, орыстандыру саясаты, экономикалық теңсіздік туралы батыл пікірлер айтты. Бұл оны Мәскеудегі партия басшылығымен жиі қақтығыстырды.
Оның көзқарастары үшін біраз рет айыптауларға ұшырап, қызметінен шеттетіліп отырды. Бірақ Сұлтанбек өз ұстанымынан айнымады.
Жеке өмірі
Қожановтың жеке өмірі жайлы деректер көп сақталмаған. Белгілісі – ол отбасылы болған, балалар тәрбиелеген. Қарапайым тұрмыс кешсе де, ел алдындағы міндетін бәрінен жоғары қойды. Жары оның сенімді серігі болып, қиын-қыстау кезеңде жанынан табылған.
Сұлтанбек жұмысының көптігіне қарамастан, отбасына уақыт табуға тырысқан. Балаларына білім беріп, тәрбиелі, адал азамат болуға үндеген. Оның адамгершілік қасиеттері, қарапайымдылығы, әділеттілігі айналасындағы адамдарға үлгі болды.
Алайда сталиндік қуғын-сүргін оның жеке өмірін де ойран етті. 1937 жылы ол «халық жауы» деген жаламен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. Бұл оның отбасы үшін ауыр соққы болды.
Мұрасы мен маңызы
Сұлтанбек Қожанов – қазақ халқының тарихында айрықша орны бар қайраткер. Оның мұрасы бірнеше салада көрініс тапты:
- Саяси мұрасы – ол қазақ жерлерін біріктіруге, ұлттық мемлекеттілікті нығайтуға күш салды.
- Ағартушылық мұрасы – оқу-ағарту ісін дамытуға, қазақ тіліндегі оқулықтарды шығаруға, білімнің қолжетімді болуына жағдай жасады.
- Публицистикалық мұрасы – «Ақ жол» газетін ұлттық мінберге айналдырып, халықты оятуға қызмет етті.
- Ұлттық идея – қазақтың тәуелсіздігі мен дербестігі жолындағы ойлары бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін де аса құнды.
Тәуелсіздік жылдарынан бастап Сұлтанбектің еңбегі қайта зерттеліп, есімі ұлықтала бастады. Оның шығармалары жарыққа шығып, еңбектері ғылыми тұрғыдан талданды. Қала көшелеріне, білім беру мекемелеріне оның есімі берілді.
