Сәкен Сейфуллин өмірбаяны
Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин – ХХ ғасыр басындағы қазақ халқының саяси және мәдени тарихындағы аса ірі тұлғалардың бірі. Ол жаңа дәуірдің, азаттық пен жаңғыру идеясын ту еткен ұлт зиялыларының алдыңғы қатарында болды. Қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде, Сейфуллин поэзия мен прозада ұлттық сана мен тәуелсіздік идеясын терең жеткізді. Сонымен қатар, ол алғашқы кеңестік қазақ мемлекетінің құрылуында белсенді қызмет атқарған мемлекет және қоғам қайраткері болды.
Сәкен Сейфуллин – қазақ халқының мәдениетінде ғана емес, рухани дүниетанымында да өшпес із қалдырған тұлға. Оның шығармашылығында азаттыққа деген ұмтылыс, елдің бірлігі, еңбекші халықтың болашағы мен жаңа қоғамның келбеті бейнеленді. Ақындық қуаты мен саяси белсенділігі оның тұлғасын ерекше биік деңгейге көтерді. Ол қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ғана емес, сонымен қатар жаңа дәуірдің ойшылы, ұйымдастырушысы, халық мұратын қорғаушы ретінде есте қалды.
Сәкен сейфуллин қысқаша өмірбаяны
Детство және отбасы
Сәкен Сейфуллин 1894 жылы 15 қазанда қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы уезі, Нілді (қазіргі Жаңаарқа ауданының аумағы) өңіріндегі Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Әкесі Сейфолла – ауыл ішінде сауатты, көзі ашық, әділ адам болған. Ол өз балаларының білім алуына ерекше мән беріп, Сәкеннің ғылым мен өнерге бейімін ерте таныған. Анасы Жамал – мейірімді, сабырлы, ел ішінде қадірлі әйел болыпты. Осындай мәдениеті жоғары отбасында өскен Сәкеннің бойына ерте жастан еңбекқорлық, әділдік пен отансүйгіштік қасиеттер сіңген.
Бала Сәкеннің табиғи зеректігі мен сөзге ұста қабілеті ауыл арасында ерте танылды. Ол он жасында ауыл молдасынан хат танып, кейін орыс-қазақ мектебіне түсіп, білімін жалғастырды. Бұл кезең қазақ даласында патшалық отаршылдықтың күшейіп, қазақ қоғамының әлеуметтік теңсіздік пен рухани езгіге түскен шағы еді. Осындай ортада өскен Сәкен еркіндік пен әділдік идеясын бала кезінен бойына сіңіріп, кейін өзінің поэзиясында осы тақырыптарды басты арқауға айналдырды.
Сәкеннің отбасы тұрмыс жағынан орташа болса да, рухани тұрғыдан бай еді. Үйінде кітап, қолжазба, шежіре, халық аңыздары жиі айтылатын. Әкесінің ауыл ақындарын шақырып, өлең-жыр тыңдауы Сәкеннің ақындық дарынының оянуына себеп болды. Ол он бес жасында алғашқы өлеңдерін жаза бастаған. Бұл туындыларында туған жердің табиғаты, ауыл өмірі, әділетсіздікке қарсылық, халық тағдыры суреттелді.
Оқу және алғашқы қадамдар
1908 жылы Сәкен Қарқаралыдағы приход мектебіне түсіп, орыс тілін терең меңгереді. Кейін 1913 жылы Ақмоладағы (қазіргі Астана) учительдік семинарияға қабылданады. Бұл кезең – Сәкеннің дүниетанымының қалыптасу уақыты. Семинарияда ол орыс, татар және еуропалық әдебиеттерді оқып, қоғамдық-саяси қозғалыстармен танысады. Л.Толстой, А.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Карамзин, Гоголь шығармалары арқылы әдеби ой-өрісін кеңейтіп, ұлттық әдебиетті жаңа бағытта дамыту идеясын қалыптастырды.
1914 жылы Сәкен Сейфуллиннің алғашқы өлеңдер жинағы – «Өткен күндер» Қазан қаласында жарық көрді. Бұл кітап қазақ әдебиетіне жаңа леп әкелді. Онда ақынның туған жерге деген махаббаты, халыққа деген жанашырлығы, әлеуметтік әділетсіздікке деген наразылығы анық байқалды.
Семинарияда оқып жүрген кезінде ол жастардың ағартушылық қозғалыстарына қатысып, қоғамдық пікір көшбасшысы ретінде таныла бастайды. Патшалық билік тұсында қазақ жастары арасында ұлттық сана мен теңдік идеясын таратқан Сәкен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде халықтың ауыр жағдайына ашық үн қатады.
1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістерінен кейін ол жаңа қоғамдық құрылысқа белсене араласып, қазақ елінің мемлекеттік тұтастығы үшін қызмет етті.
Шығармашылық, қызмет және жетістіктер
Сәкен Сейфуллин – қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі. Оның шығармалары тек көркемдік қана емес, идеологиялық және тарихи мәнге де ие болды. 1917–1918 жылдары ол Ақмолада «Тіршілік» газетін ұйымдастырып, қоғамның саяси өміріне белсенді түрде араласты. Осы жылдары жазылған өлеңдері мен мақалалары жаңа қоғамның құрылысын дәріптеді, білім мен мәдениеттің рөлін айқындады.
1918 жылы «Жас қазақ марсельезасы» атты өлеңі жарық көрді. Бұл шығарма сол кездегі революциялық рухтың символына айналды. Сәкеннің поэзиясында халыққа деген сүйіспеншілік, еңбек адамын мадақтау, жаңа өмірге сенім ерекше орын алады.
1922 жылы ол қазақ кеңес әдебиетінің іргетасы болған «Тар жол, тайғақ кешу» романын жазады. Бұл шығарма – қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы күрес жолын бейнелеген тарихи-әдеби ескерткіш. Роман автобиографиялық сипатта жазылып, автордың өзі куә болған оқиғалар арқылы қазақ қоғамының жаңғыру кезеңін суреттейді.
Сәкен тек жазушы емес, қоғам қайраткері ретінде де танылды. Ол 1922 жылы Қазақ АССР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Бұл – сол кездегі ең жоғары мемлекеттік қызметтің бірі еді. Сәкеннің бастамасымен мемлекеттік басқару тілі ретінде қазақ тіліне ерекше мән берілді, ұлттық мәдениетті өркендету шаралары қолға алынды.
Ол қазақ әліпбиін реформалауға, оқу-ағарту жүйесін жетілдіруге, өнер мен әдебиетті дамытуды қолдауға ат салысты. Сонымен қатар, 1925 жылы «Көкшетау», «Советстан», «Қызыл ат» сияқты шығармалары арқылы әдебиетте жаңа стиль қалыптастырды. Оның поэзиясы замана тынысын, қоғамның өзгерісін көркем тілмен жеткізді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Сәкен Сейфуллиннің қоғамдық-саяси көзқарасы – оның дәуірімен тығыз байланысты. ХХ ғасыр басында қазақ халқы отарлық езгіден босап, өз мемлекеттілігін жаңадан қалыптастыру жолына түсті. Сәкен осы тарихи өзгерістердің алдыңғы шебінде болды.
Ол Кеңес өкіметін бастапқыда халық теңдігі мен әділеттіліктің кепілі ретінде қабылдады. Алайда Сәкеннің көзқарасы ешқашан соқыр саясатшылдыққа айналған жоқ – ол қазақтың ұлттық болмысын, тілін, мәдениетін сақтаудың маңызын ерекше атап өтті.
Сейфуллиннің еңбектерінде халықтың өзіндік рухын, дәстүрін, мәдениетін жаңа қоғаммен үйлестіру идеясы басым. Ол үшін ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, заманауи өркениетке ұмтылу қажет деп санады.
1920–1930 жылдары қазақ қоғамында болған идеологиялық қысым кезеңінде де Сәкен өз ұстанымынан айнымады. Ол әдебиет пен өнердің саясаттың құралы емес, халық рухының айнасы екенін дәлелдеуге тырысты.
Өкінішке қарай, сталиндік репрессия жылдары Сәкен Сейфуллин «ұлтшыл» деген жаламен қуғындалды. 1938 жылы 25 ақпанда ол атылды. Бұл – қазақ мәдениетіне жасалған ауыр соққының бірі болды.
Жеке өмірі
Сәкен Сейфуллиннің жеке өмірі де оның тұлғалық бейнесін толықтырады. Ол сұлу, сері мінезді, өнерді, сұлулықты сүйген адам болған. 1920 жылдары ол Гүлбахрам есімді жас қызға үйленеді. Олардың отбасылық өмірі сүйіспеншілікке, сыйластыққа негізделген еді. Гүлбахрам Сәкеннің рухани серігі, оның шығармашылық шабыт көзі болды.
Сәкен өнер мен мәдениет адамдары арасында ерекше беделге ие еді. Ол домбыра тартып, ән айтып, өлең оқуды жақсы көрді. Оның «Тау ішінде», «Біздің ауыл» сияқты лирикалық өлеңдері туған жер мен махаббат сезімін нәзік суреттейді.
Сәкеннің адамдық болмысы – рухани тазалық пен парасаттың үлгісі. Ол достарына адал, серіктестеріне қамқор, ал шәкірттеріне өнеге бола білді. Саяси қысым мен айыптауларға қарамастан, ол өз принциптерінен ешқашан тайған жоқ.
Мұрасы мен маңызы
Сәкен Сейфуллиннің мұрасы – қазақ халқының рухани тарихының алтын қазынасы. Оның шығармалары мен қоғамдық қызметі қазақ мәдениетінің өркендеуіне зор ықпал етті.
Бүгінгі таңда Сәкеннің есімі мектептер мен университеттерге, көшелер мен мәдени орталықтарға берілген. Оның шығармалары оқу бағдарламаларына енгізілген, көптеген зерттеулер мен диссертацияларға арқау болған.
Сәкеннің әдеби мұрасына тән ерекшелік – тілінің көркемдігі, ойының тереңдігі және ұлттық рухтың айқын бейнесі. Оның «Тар жол, тайғақ кешу», «Көкшетау», «Альбатрос», «Советстан» шығармалары қазақ әдебиетінің классикалық қорына енді.
Сейфуллин поэзиясы – халықтың азаттыққа, жаңаруға, рухани еркіндікке деген ұмтылысының көрінісі. Оның есімі қазақтың жаңа дәуірге бет бұрған сәтіндегі ұлттық қайта түлеудің символына айналды.
