Сөйлеу мәдениеті деген не? Қалай түсінесің?

Қазіргі заманда адамның қоғамдағы орны, білімі мен тәрбиесі көбіне оның қалай сөйлейтінімен бағаланады. Біреумен алғаш кездескенде, ең алдымен, оның түр-келбетіне емес, сөз саптауы мен сөйлеу мәнеріне назар аударамыз. Себебі адам өз ойын қалай жеткізеді, өзге адамдармен қалай қарым-қатынас орнатады – осының бәрі оның ішкі мәдениетін көрсетеді.

Сөйлеу – адамның ойлау, сезіну, түсіну, үйрену қабілеттерімен тығыз байланысты. Сондықтан сөйлеу тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар тұлғаның ішкі әлемінің айнасы.

Тіл мәдениеті мен сөйлеудің байланысы

Қазақ халқы ежелден тілге үлкен мән берген. “Тіл тас жарады, тас жармаса – бас жарады”, “Сөз сүйектен өтеді” деген мақал-мәтелдер – сөздің күшін, оның ықпалын терең түсінгендіктің дәлелі. Тіл мәдениеті дегеніміз – тілді дұрыс әрі әсерлі қолдану, яғни орынды, түсінікті, сауатты сөйлеу.

Ал енді, сөйлеу мәдениеті дегенді қалай түсінесің? Бұл – адамның тіл арқылы өз ойын, сезімін, пікірін орынды әрі сыпайы жеткізу қабілеті. Мұнда тек сөздердің дұрыс айтылуы ғана емес, орындылығы, сыпайылығы, дауыс ырғағы, сөйлеу мәнері де маңызды рөл атқарады.

Сөйлеу мәдениетінің негізгі белгілері

1. Сауаттылық – сөзді дұрыс айту, жазу, грамматикалық нормаларды сақтау.
2. Ойдың анықтығы мен логикалылығы – бір-бірімен байланысқан, жүйелі әрі түсінікті сөйлеу.
3. Әсерлілік – тыңдаушыны қызықтыра алатын мәнерлі сөйлеу.
4. Сыпайылық пен әдептілік – қарым-қатынаста артық сөз, дөрекілікке жол бермеу.
5. Тыңдай білу қабілеті – тек өзің сөйлеп қана қоймай, өзгелерді тыңдай алу.

Күнделікті өмірде сөйлеу мәдениетін қалай қолданамыз?

Біз таңнан кешке дейін әртүрлі ортада сөйлесеміз: отбасында, жұмыста, достармен, қоғамдық орындарда. Осындай сәттерде кіммен, қашан, қандай жағдайда сөйлеп тұрғанымызды ескеруіміз өте маңызды. Мысалы, қызметтегі ресми әңгіме мен достар арасындағы бейресми диалогтың айырмашылығы бар. Әрбір ортада өзіне тән сөйлеу мәнері болады, және соған сай тілдік стиль қолдану – мәдениеттіліктің белгісі.

Сөйлеу мәдениетінің жастар үшін маңызы

Бүгінгі жастар – болашақтың иесі. Олардың сөйлеген сөзі, өз ойын жеткізе білуі – тек өз беделін ғана емес, сонымен бірге ұлттың мәдени деңгейін де көрсетеді. Әлеуметтік желіде немесе қоғамдық ортада дұрыс сөйлеу, артық эмоцияға берілмей, салмақты түрде ой айту – нағыз парасаттылықтың көрінісі.

Жастар кейде интернет пен сленгті тым көп қолданатындықтан, әдеби тілді шетке ысырып тастай бастайды. Бұл – тіл мәдениетіне кері әсер етеді. Сондықтан мектеп қабырғасынан бастап оқушыларға әдеби тілде дұрыс сөйлеудің маңыздылығы үйретілуі қажет.

Сөйлеу мәдениетін қалай дамытамыз?

1. Көп оқу – көркем әдебиет, мақалалар оқу арқылы сөздік қор көбейеді.
2. Сауатты адамдармен жиі сөйлесу – олардан сөйлеу үлгісін үйренуге болады.
3. Сөйлеуді жазып алып, тыңдау – өзіңді сырттай бақылап, қателерді түзетуге көмектеседі.
4. Жаттығулар жасау – шешендік өнерге қатысты тренингтерге қатысу.
5. Мақал-мәтел, қанатты сөздерді пайдалану – ойды әсерлі жеткізудің бір жолы.

Сөз – тәрбие құралы

Қазақта «Жақсы сөз – жан семіртеді» дейді. Адамның бойына рухани нәр беретін де, көңілін көтеретін де – жылы сөз. Сөйлеу арқылы біз адамға әсер ете аламыз: қуанта да, ренжіте де аламыз. Сондықтан сөйлеген сөзімізге әрдайым жауапкершілікпен қарауымыз керек.

Қазіргі заман – коммуникация ғасыры. Жылдам хабар алмасу, түрлі платформаларда пікір білдіру сияқты мүмкіндіктер ашық. Бірақ дәл осы заманда мәдениетсіз сөз, әдепсіз пікір, дөрекі қарым-қатынас көбейіп кеткені өкінішті. Осындай жағдайда сөйлеу мәдениетін сақтау – әр адамның парызына айналуы керек.