Салық па, әлде жаңғырту ма: Бюджет пен жұмыссыздық арасындағы тепе-теңдік. Неліктен салықтың өсуі өңірлерде тоқырау мен жұмыссыздыққа әкелуі мүмкін
Қазақстанның тау-кен металлургия кешені (ТМК) соңғы жылдары «жаңа мұнай» аталып жүр, және бұл бекер емес. Бірақ бұл экономикалық алпауыт қаншалықты тұрақты, ел экономикасына қандай нақты үлес қосады және оның дамуын тежей алатын қандай қауіптер бар? dailykz осыны талдады.
ТМК-ның негізгі көрсеткіштері
2024 жылы ТМК-ның ЖІӨ-дегі үлесі – 8% немесе 10,8 трлн теңге. Өндірілген өнім көлемі 14,3 трлн теңгеден асты – бұл елдің зейнетақы, денсаулық сақтау және білім беру сияқты барлық әлеуметтік шығындарынан да көп.
Салаға салынған инвестиция 2024 жылы 3,6 млрд АҚШ долларына жетіп, 12%-ға өсті. Экспорт көлемі – 21,4 млрд доллар, яғни Қазақстан сыртқы нарықтан тапқан әрбір төртінші доллар ТМК есебінен келеді.
2024 жылы ТМК компаниялары бюджетке шамамен 1,8 трлн теңге аударды. Бұл қаражатқа, мысалы, 2,4 млн зейнеткерді бес ай бойы зейнетақымен қамтуға немесе 540 мың мүгедекке төрт жыл бойы жәрдемақы төлеуге болар еді.
Әлеуметтік және өңірлік рөлі
ТМК тек макроэкономикалық қана емес, өңірлік маңызы бар сала. Кен орындары мен зауыттар орналасқан қалаларда жұмыс орындары ашылады, инфрақұрылым дамиды, моноқалалар бюджеті қалыптасады.
KAZ Minerals – Екібастұздың (136 мың тұрғын) тірегі, «Казцинк» – Алтай (35 мың) мен Риддер (50 мың) қалаларының басты жұмыс берушісі, ERG – Хромтау, Рудный және Ақсуда (170 мыңнан астам адам) ірі инвестор. «Қазақмыс» – Жезқазған, Балқаш, Сәтпаевты, ал «Кармет» – Теміртауды ұстап тұр.
Салада тікелей 200 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Бір жұмыс орны қосымша 7–8 жұмыс орнын байланысты салаларда қалыптастырады. Жалпы алғанда, бұл 1,5 млн адамның жұмысына әсер етеді. Металлургтердің орташа жалақысы ел бойынша орташа жалақыдан 60%-ға жоғары.
Ішкі қауіптер: ресурстар, салықтар, тарифтер
Республикалық тау-кен және тау-металлургия кәсіпорындары қауымдастығы (ТМКҚ) басты қауіп ретінде пайдалы қазбалардың сарқылуын және барлау жұмыстарына инвестицияның жеткіліксіздігін атайды. Мыс қоры – 10–12 жылға, ашық әдіспен өндірілетін темір – 20–25 жылға ғана жетеді. Хромның ашық кен орындары таусылған.
Фискалдық жүктеме де өсуде. 2023 жылы пайдалы қазбаларды өндіру салығы (ПҚӨС) қара металдар үшін 30%-ға, түсті және бағалы металдар үшін 50%-ға өсті. 2026 жылдан бастап алтын мен күміске тағы да салық өсімі күтіледі.
Энергия мен теміржол тарифтерінің өсуі бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді: электр энергиясы кей өңірлерде бір жылда 50%-ға қымбаттаса, 2021–2024 жылдары жүк тасымалы тарифтері 92%-ға өсті.
Сыртқы қауіптер: санкциялар, логистика, нарық
Соңғы жылдары сала логистикалық бағыттарды өзгертуге, нарықтағы тұрақсыздыққа және өндіріс шығындарының өсуіне тап болды. Екіншілік санкциялар, сауда кедергілері, трансшекаралық көміртек реттеуі жағдайды одан әрі қиындатады.
Металл бағалары да тұрақсыз. Кейбір өнімдер, мысалы, уран мен бағалы металдар бойынша өсім мүмкін, бірақ жалпы баға ұзақ мерзім жоғары деңгейде қалмайды.
Инвестициялық климат және болашақ
Мемлекеттің ресурстарға бақылауды күшейтуі, регуляторлық тосқауылдардың артуы инвесторларды сақтыққа итермелейді. Maplecroft деректеріне сәйкес, Қазақстан инвестициялық тәуекел бойынша әлемде алғашқы ондыққа кіреді және бұл көрсеткіштің жақсару белгілері байқалмайды.
ТМК-ға инвестиция тарту онсыз да қиын: капитал сыйымдылығы жоғары, өтелу мерзімі ұзақ. Сондықтан құқықтық, салықтық және регуляторлық тұрақтылық аса маңызды.
Нәтиже: тепе-теңдік қажет
Өндірістік шығындар мен қаржылық жүктеменің өсуі болашаққа инвестицияны азайтады. Геологиялық барлау мен технологиялық жаңғыртусыз 5–10 жылда тұтас қалалар экономикалық тірегінен айырылуы мүмкін.
Салық саясаты, тарифтік реттеу, инвестициялық климат және мемлекет пен бизнес арасындағы серіктестік теңгерімде болуы шарт. Әйтпесе, инвестицияның қысқаруы, жұмыссыздықтың өсуі және әлеуметтік шиеленіс қаупі артады.
