Шәкәрім Құдайбердіұлы өмірбаяны – ақын, ойшыл, тарихшы
Қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған ойшылдар мен ақындар аз емес. Солардың ішінде ерекше орынға ие тұлғалардың бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлы. Ол ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүріп, қазақ қоғамының саяси, мәдени, рухани өркендеуіне зор үлес қосты. Шәкәрім – әрі ақын, әрі ойшыл, әрі тарихшы, әрі композитор, әрі аудармашы. Оның шығармалары ұлттық әдебиеттің биіктеуіне ғана емес, тұтас бір дәуірдің рухани келбетін айқындауға қызмет етті.
Шәкәрімнің еңбектері бүгінгі күнге дейін өзінің өзектілігін жойған жоқ. Ол адамгершілік, ар-ождан, әділет, білім, ғылым тақырыптарын көтеріп, адамзат өркениетінің асыл құндылықтарын қазақ қоғамына жеткізді. Сонымен қатар, Шәкәрім – Абайдың шәкірті әрі рухани мұрагері ретінде де аса қымбат. Оның ой-толғамдары мен шығармашылық жолы қазақтың мәдениеті мен әдебиетінің алтын қорына айналған.
Шәкәрім құдайбердіұлы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 24 шілдеде қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Шыңғыстау өңірінде дүниеге келді. Ол – ұлы ойшыл, ақын Абай Құнанбайұлының немере інісі. Әкесі Құдайберді – Құнанбай Өскенбайұлының үлкен баласы. Анасы – Айғыз есімді инабатты, парасатты әйел болған. Өкінішке қарай, Шәкәрім бес жасқа толмай жатып әкесінен айырылды. Әкесінің ерте қазасы оның балалық шағын күрделі етіп, өмірлік тағдырына әсер етті.
Әкесінен айырылған жас Шәкәрімді Құнанбай әулеті мен, әсіресе, Абайдың өзі тәрбиеледі. Шәкәрімнің өсуіне, білім алуына, адам ретінде қалыптасуына Абайдың ықпалы айрықша зор болды. Жасынан зерек, алғыр бала ауылдағы ескі діни мектепте сауат ашып, кейіннен араб, парсы, түрік тілдерін меңгеруге құштарлық танытты.
Шәкәрімнің балалық шағы қазақ қоғамындағы үлкен өзгерістермен тұспа-тұс келді. Бұл кезеңде Ресей империясының ықпалы күшейіп, дәстүрлі билік жүйесі әлсірей бастаған еді. Осындай тарихи жағдайда өсіп-жетілген ол ел ішіндегі әділетсіздікті, бай мен кедей арасындағы айырмашылықты ерте аңғарып, жүрегінде әділет пен ар-ұят мәселесіне ерекше мән берді.
Отбасында алған тәлім-тәрбиесі де оның рухани қалыптасуына үлкен әсер етті. Шәкәрім жасынан шешендік өнерге, жыр айтуға, күй тартуға бейім болды. Бұл қасиеттер кейіннен оның ақындық жолының басталуына негіз болды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Шәкәрімнің білім алуы ауыл молдасынан басталды. Ол мұсылманша сауат ашып, Құран мен діни ілім негіздерін меңгерді. Бірақ ол тек дінмен шектелмей, шығыс әдебиеті мен философиясына ерекше қызығушылық танытты. Фирдоуси, Низами, Науаи, Сағди, Хафиз сияқты ұлы шайырлардың еңбектерімен танысты. Сонымен қатар, араб-парсы әдебиетімен қатар орыс әдебиетін де зерттеді. Пушкин, Лермонтов, Толстой еңбектерін оқып, оларды қазақ тіліне аударды.
Абайдың қасында жүріп, ол ғылым-білімге, әділетке, өнерге деген көзқарасын тереңдетті. Абайдың ақыл-кеңесі мен үлгі-өнегесі жас Шәкәрімнің дүниетанымын кеңейтіп, шығармашылыққа деген құштарлығын арттырды.
Жастайынан ақындыққа бейім болған ол алғашқы өлеңдерін халықтық тақырыптарға арнады. Оның алғашқы шығармаларында қазақ тұрмысы, елдің әлеуметтік жағдайы, махаббат, ізгілік тақырыптары көрініс тапты. Шәкәрім біртіндеп тек ақын емес, ойшыл әрі қоғам қайраткері деңгейіне көтерілді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы аса бай әрі сан қырлы. Ол – поэзияда да, прозада да, тарих пен философияда да өз ізін қалдырған тұлға.
Поэзиясы. Шәкәрімнің өлеңдері адамгершілік, ар-ождан, әділет, білім, табиғат сұлулығы туралы терең ойларға толы. Оның «Ар ілімі» атты еңбегі қазақ философиясының асыл қазынасына айналды. Ақын «Қалқаман – Мамыр», «Еңлік – Кебек» поэмаларында қазақ қоғамындағы әлеуметтік қайшылықтарды, махаббат трагедиясын суреттеді.
Прозасы мен аудармалары. Шәкәрім орыс әдебиеті классиктерін қазақша сөйлеткен талантты аудармашы болды. Ол Пушкиннің «Дубровскийін», Лермонтовтың өлеңдерін, Толстойдың әңгімелерін қазақ тіліне аударды. Сонымен қатар, Шәкәрімнің «Мұтылғанның өмірі» атты философиялық еңбегі адам болмысы, өмір мен өлім, ар мен ұят туралы терең толғаныстарға толы.
Тарихи еңбектері. Оның «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты еңбегі қазақ халқының тарихи тамырын зерттеуде аса құнды дерек болып табылады. Ол тарихты жазуда шынайылық пен әділдікке ұмтылып, ғылыми тұрғыда қарастыруға талпынды.
Композиторлық өнері. Шәкәрім ән-күйге де ерекше қабілетті болған. Оның «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Анадан алғаш туғанымда» сияқты әндері қазақтың музыкалық мәдениетінде ерекше орын алады.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шәкәрім тек ақын ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Ол әділетсіздікке қарсы шығып, халықтың мүддесін қорғауды өзінің басты борышы санады. Ресей империясының отарлық саясатына сын көзбен қарап, қазақ халқының еркіндігі мен дербестігін армандады.
Алайда Шәкәрім ешқашан ашық саяси күрескер болған жоқ. Ол әділетке, адалдыққа шақырып, қоғамды рухани жаңартуды көздеді. Оның ойынша, қоғамның түбегейлі өзгеруі – білім мен ғылым арқылы жүзеге аспақ. Сондықтан да ол жастарды білімге, ізденіске, адалдыққа шақырды.
Кеңес дәуірінің алғашқы жылдары оның ой-пікірлері билікке жақпады. 1931 жылы жазықсыз «халық жауы» деген айып тағылып, қастандықпен атылды. Оның есімі ұзақ уақыт бойы жабық тақырыпқа айналды. Тек 1988 жылы ақталып, мұрасы халыққа қайта оралды.
Жеке өмірі
Шәкәрім – отбасы мен әулетіне ерекше қамқор болған жан. Ол бірнеше баланың әкесі болды, отбасын адалдықпен асырады. Оның жеке өмірі де шығармашылығымен тығыз байланысты. Балаларының тәрбиесіне көңіл бөліп, оларды білімге баулуға тырысты.
Алайда кеңестік қуғын-сүргін жылдары оның ұрпақтары да зардап шекті. Дегенмен, Шәкәрімнің есімі қайта оралған соң, оның әулеті мен ұрпақтары аталарының асыл мұрасын халыққа жеткізуге күш салды.
Мұрасы мен маңызы
Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасы – қазақ мәдениеті мен әдебиетінің ең асыл қазынасы. Оның шығармалары арқылы біз XIX–XX ғасырлардағы қазақ қоғамының рухани болмысын терең түсінеміз.
Шәкәрім – қазақ философиясын жаңа деңгейге көтерген ойшыл. Оның ар ілімі туралы ойлары қазіргі қоғам үшін де аса маңызды. Ақынның еңбектері әділеттілік, ар-ождан, білім мен ғылымды дәріптейді.
1988 жылы Шәкәрім толық ақталып, шығармалары қайта жарыққа шықты. Бүгінде оның еңбектері мектеп пен жоғары оқу орындарының бағдарламасына енгізілген. Қазақстанда Шәкәрім атындағы университеттер, көшелер мен мәдени орталықтар бар.
