Шәкен Айманов өмірбаяны – Қазақ өнерінің алыбы
Қазақ өнерінің тарихында айрықша орын алатын ұлы тұлғалардың бірі – Шәкен Айманов. Ол – сахна мен экранды қатар бағындырған, актерлік пен режиссерлікті ұштастырған, ұлттық өнердің дамуына өлшеусіз үлес қосқан, халық әртісі дәрежесіне көтерілген тұлға. ХХ ғасырдағы қазақ мәдениеті тарихын қарастырғанда, Шәкен Айманов есімін аттамай өту мүмкін емес. Оның шығармашылық мұрасы тек Қазақстан көлемінде ғана емес, бүкіл Кеңес Одағы мен халықаралық деңгейде танылған. Кино мен театр саласында жасаған еңбектері, көркемдік ізденістері, жас буынға көрсеткен өнегесі – ұлттық мәдениеттің алтын қорына енді.
Шәкен Айманов – тек актер ғана емес, режиссер, сценарист, ұйымдастырушы, қайраткер. Оның қолтаңбасы бар фильмдер қазақ киносының тарихында жаңа кезеңді бастап берді. «Абай әндері», «Біздің сүйікті дәрігер», «Атамекен», «Тақиялы періште» секілді туындылар әлі күнге дейін халықтың сүйіспеншілігін жоғалтқан жоқ. Сондықтан оның өмірі мен шығармашылық жолын жан-жақты қарастыру – қазақ мәдениетінің даму заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Шәкен айманов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Шәкен Кенжетайұлы Айманов 1914 жылы 15 ақпанда Павлодар облысы, Баянауыл ауданына қарасты Шабанбай би ауылында дүниеге келді. Оның туған жері – қазақтың ежелгі мәдениеті мен өнерінен нәр алған өңір. Баянауыл табиғатының әсемдігі, ел ішіндегі өнерпаздық дәстүрлер Шәкеннің болашақта өнер жолына түсуіне әсер етпей қоймады.
Әкесі Кенжетай қарапайым шаруа болғанымен, өнерді ерекше бағалаған, ел ішіндегі әнші-жыршыларды құрметтеген жан еді. Анасы да баласына ізгілік пен адамгершілікті сіңіріп өсірді. Шәкен бала күнінен зерек, алғыр болып өсті. Ол ауылдағы ойын-сауықтарға белсене қатысып, ән салып, домбыра тартып, түрлі ойын-сауықты ұйымдастыруға бейім болды.
Жастайынан ел аузындағы аңыз-әңгімелерді, халық әндерін, қисса-жырларды тыңдап өсуі оның қиялының бай болуына, болашақ актерлік дарынының қалыптасуына ықпал етті. Ел ішіндегі өнерпаздардың өнерін тамашалау жас Шәкенге үлкен мектеп болды.
Балалық шағында ол халық ауыз әдебиетін жаттап, түрлі қойылымдарды ойнап беруді ұнататын. Бұл мінезі ауылдастарына да ерекше әсер қалдырып, оны «өнерлі бала» деп атай бастайды. Сол кездің өзінде-ақ Шәкен болашақта сахна өнерімен байланысты болатынын аңғартқан еді.
Білім алуы мен алғашқы қадамдары
Шәкен Айманов 1931 жылы Семей педагогикалық техникумына түсіп, мұғалім мамандығын меңгеруге кіріседі. Бұл оқу орны қазақтың көптеген дарынды жастардың өнер жолына түсуіне ықпал еткен орта болатын. Шәкен оқу барысында әдебиет пен өнерге айрықша қызығушылық танытты.
1933 жылы ол Алматыға барып, Қазақ мемлекеттік драма театрына (қазіргі М.Әуезов атындағы Қазақ ұлттық драма театры) қабылданады. Бұл – оның өнердегі алғашқы қадамы еді. Театр сахнасында ойнаған алғашқы рөлдерінің өзі-ақ жас актердің таланты мен табиғи қабілетін айқын көрсетті. Ол халық ауыз әдебиеті кейіпкерлерін, классикалық шығармалардағы бейнелерді нанымды сомдап, көрермен ықыласына бөленді.
Оның ұстаздары мен әріптестері қатарында қазақ өнерінің майталмандары – Қалибек Қуанышбаев, Елубай Өмірзақов, Серке Қожамқұлов, Хадиша Бөкеева секілді актерлер болды. Бұл орта Шәкеннің кәсіби тұрғыдан қалыптасуына үлкен ықпал етті.
1930-жылдардың ортасынан бастап Айманов театрда басты рөлдерді орындай бастады. Әсіресе Мұхтар Әуезовтің «Абай» трагедиясында Абай бейнесін сомдауы оның актерлік шеберлігінің шыңы болды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Театрдағы қызметі
Шәкен Айманов театр сахнасында қазақ драматургиясының ең таңдаулы туындыларында ойнады. Ол Абайды, Еңлік-Кебек қойылымдарындағы кейіпкерлерді, Шекспирдің Гамлетін, Островскийдің шығармаларындағы бейнелерді сомдады. Оның актерлік ойыны терең психологиялық талдаумен, сахналық серпінмен ерекшеленді.
Айманов тек актер ғана емес, режиссер ретінде де театрға тың серпін әкелді. Ол қойған қойылымдары арқылы қазақ театр өнерінің дамуына жаңа бағыт берді.
Кинодағы шығармашылығы
1940-жылдардан бастап ол кино саласына белсенді араласа бастады. Алғаш рет «Абай әндері» фильмінде басты рөлдердің бірін орындап, кино өнерінде танылды. Кейіннен режиссерлікке бет бұрып, қазақ кино өнерінің жаңа кезеңін қалыптастырды.
Оның режиссерлік туындылары арасында «Жамбыл» (1952), «Абай әндері» (1945), «Біздің сүйікті дәрігер» (1957), «Атамекен» (1966), «Тақиялы періште» (1968) сияқты фильмдер бар. Әсіресе «Тақиялы періште» комедиясы қазақ киносының алтын қорына енді.
Айманов фильмдерінде ұлттық болмыс, қазақы мінез, заманауи мәселелер үйлесімді көрініс тапты. Ол кино тілі арқылы қоғамдағы әлеуметтік құбылыстарды терең бейнелей білді.
Марапаттары мен жетістіктері
Шәкен Айманов Кеңес дәуірінде жоғары дәрежелі атақтарға ие болды. Ол – Қазақ КСР халық әртісі, КСРО халық әртісі атағын алған санаулы тұлғалардың бірі. Сонымен қатар бірнеше мемлекеттік сыйлықтардың иегері.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шәкен Айманов тек өнер адамы ғана емес, қоғам қайраткері ретінде де белсенді қызмет атқарды. Ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Өнерді дамыту, мәдени саясатты жетілдіру, жас буынды қолдау мәселелерінде белсенді пікір білдіріп отырды.
Оның шығармаларынан да қоғамдық көзқарасы айқын байқалады. Ол әрқашан халықтың бірлігі, мәдениеттің дамуы, жастардың рухани тәрбиесі мәселелерін көтерді. Шәкен Айманов ұлт мәдениетін интернационалдық арнада танытуға күш салды.
Жеке өмірі
Шәкен Аймановтың жеке өмірі де көпшілік үшін қызықты. Ол қарапайымдылығымен, кеңпейілділігімен танылды. Достарына, әріптестеріне адал, мейірімді жан еді. Оның отбасы да өнер мен мәдениетке жақын болды.
Айманов замандастарының естеліктерінде – әзілқой, шынайы, елгезек адам ретінде сипатталады. Ол өнердегі әріптестеріне қамқор болып, жас актерлердің шығармашылық жол табуына көмектесті.
Мұрасы мен маңызы
Шәкен Айманов – қазақ өнерінің тарихында алтын әріппен жазылған есім. Оның еңбектері арқылы қазақ театры мен киносы халықаралық деңгейде танылды. Ол ұлттық өнердің эстетикалық деңгейін жаңа биікке көтерді.
1970 жылы Шәкен Айманов қайғылы жағдайда қаза тапты. Бірақ оның мұрасы мәңгі жасайды. Оның есімімен Алматыдағы Қазақфильм киностудиясы аталды. Театрлар мен мәдениет үйлері, көшелер оның атымен байланысты.
Аймановтың шығармашылығы қазіргі режиссерлер мен актерлер үшін үлкен мектеп болып қала береді. Оның ізденістері мен қолтаңбасы қазақ өнерінің дамуында мәңгілік бағыт-бағдар береді.
