Шәмші Қалдаяқов өмірбаяны – Қазақ вальсінің королі
Қазақ халқының мәдениет тарихында ерекше орын алған ұлы сазгерлердің бірі – Шәмші Қалдаяқов. Ол XX ғасырдың екінші жартысында қазақ эстрадалық музыкасының дамуына өлшеусіз үлес қосып, халық жүрегінен орын алған жүздеген әннің авторы болды. Оның шығармашылығы қазақ даласының әуенін, ұлттық болмысты, халықтың арман-тілегін жеткізді. Әр әні қарапайымдылығымен, жүрекке жетер шынайылығымен ерекшеленіп, халық арасында кеңінен тарап, бүгінгі күнге дейін орындалып келеді. Қалдаяқовты халық «Қазақ вальсінің королі» деп атады. Оның әндері тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл түркі әлемінде кеңінен танылды. Бұл мақалада Шәмші Қалдаяқовтың өмір жолы, шығармашылық мұрасы және қазақ өнеріндегі орны жан-жақты баяндалады.
Шәмші қалдаяқов өмірбаяны слайд
Балалық шағы және отбасы
Шәмші Қалдаяқов 1930 жылы 15 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысының Отырар ауданында дүниеге келген. Оның толық есімі – Шәмші Жамалбекұлы Қалдаяқов. Отбасы қарапайым болғанымен, өнерге жақын еді. Әкесі Жамалбек ауыл арасында белгілі домбырашы әрі өнерді бағалайтын жан болатын. Анасы да әнге бейім, әуенге құмар кісі болған. Үйде үнемі ән шырқалып, күй тартылып тұратындықтан, Шәмшінің кішкентайынан музыкаға деген құштарлығы оянды.
Балалық шағы соғыс жылдарына сәйкес келді. 1941–1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде ауылдағы тұрмыс ауырлады, бірақ Шәмші сол қиын кезеңде де музыкаға жақын болды. Мектеп қабырғасында жүріп домбыра тартуды меңгерді, кейіннен баян аспабына қызығып, оны да өздігінен үйренді. Музыкалық қабілеті ерте байқалып, ауылдық мерекелерде, мектеп шараларында өнер көрсетіп жүрді. Жас кезінен-ақ әуен шығаруға бейімділігі барын достары мен мұғалімдері аңғарды.
Отбасындағы тәрбиенің ықпалымен Шәмші еңбекқорлыққа, қарапайымдылыққа, туған ел мен жерге деген сүйіспеншілікке үйренді. Оның кейінгі шығармашылығында Отырардың кең даласы, туған жер табиғаты мен халық тұрмысының бояуы анық сезіледі.
Оқу жолы және алғашқы қадамдары
Орта мектепті тәмамдағаннан кейін Шәмші Қалдаяқов 1948 жылы Шымкенттегі музыкалық училищеге оқуға түседі. Мұнда ол музыка теориясын, нотаны оқуды, кәсіби орындаушылық негіздерін меңгерді. Алғашқыда ол баян аспабын жетік меңгеруге ден қойды. Кейіннен Алматы консерваториясына түсуге талпыныс жасайды. Бірақ белгілі себептермен оқуын толық аяқтай алмайды.
Дегенмен, Қалдаяқовтың шығармашылық жолы тоқтап қалған жоқ. 1950-жылдардың басында ол Алматыға келіп, түрлі ансамбльдерде өнер көрсетті, әндер жаза бастады. Алғашқы шығармалары жұртшылық тарапынан жылы қабылданды. Оның әндерінде ұлттық әуен, халықтық саз бен заманауи ырғақ үйлесім тапты. Бұл кезең – Шәмшінің кәсіби композиторлық жолға түскен алғашқы қадамдары еді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Шәмші Қалдаяқовтың шығармашылық шыңы 1960–1980 жылдар аралығына сәйкес келеді. Ол жүздеген ән жазып, қазақ музыкасының алтын қорына өлшеусіз мұра қалдырды. Оның ең танымал әндерінің қатарында: «Менің Қазақстаным», «Ана туралы жыр», «Қайықта», «Ақ маңдайлым», «Әнім сен едің», «Ақ бантик», «Қайдасыңдар достарым», «Арыс жағасында», «Фрунзе вальсі» және тағы басқалары бар.
Әсіресе, «Менің Қазақстаным» әні халық арасында кеңінен тарап, кейін ел тәуелсіздік алған соң, Қазақстан Республикасының Әнұранының негізіне айналды. Бұл – композитордың қазақ халқының тағдырындағы ерекше орнын айқындайтын тарихи жетістік.
Қалдаяқов шығармашылығының басты ерекшелігі – қарапайым халықтың жүрегінен шығатын, елдің тұрмысын, қуанышы мен мұңын бейнелейтін әуендерінде. Ол әндерінің көпшілігін вальс ырғағында жазды. Сондықтан да халық арасында оған «Қазақ вальсінің королі» деген атақ берілді.
Шәмші Қалдаяқовтың әндері кәсіби әншілердің репертуарына айналып, сахна төрінен түспеді. Роза Рымбаева, Нұрғали Нүсіпжанов, Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев секілді қазақтың белгілі әншілері оның шығармаларын орындап, халыққа жеткізді. Сонымен қатар, оның әндері жастар арасында да кеңінен таралып, әрбір қазақтың үйінде айтылып жүрді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шәмші Қалдаяқов кеңестік кезеңде өмір сүрді. Ол кезде өнер адамдарының қоғамдық және саяси көзқарасы ашық айтылмайтын. Дегенмен, композитордың әндерінен халыққа, Отанға деген сүйіспеншілігі айқын көрінеді. Оның шығармаларында туған жерді дәріптеу, елдің бірлігі, халықтың арман-тілегі басты тақырып болды.
«Менің Қазақстаным» әні сол кезеңде-ақ халық жүрегінен орын алып, ұлттық рухты оятқан әндердің бірі болды. Бұл ән арқылы Шәмші елдің тәуелсіздікке деген арманын, еркіндікке ұмтылысын жеткізді. Сондықтан да ол жасырын түрде ұлттық санаға ықпал етті. Оның әндері халықты жігерлендіріп, болашаққа сенім ұялатты.
Жеке өмірі
Шәмші Қалдаяқовтың жеке өмірі шығармашылығындай жарқын болған жоқ. Ол отбасын құрғанымен, жеке өмірінде түрлі қиындықтарға тап болды. Кейбір деректерде оның шығармашылыққа берілгені соншалық, тұрмыстық мәселелерді екінші орынға қойғаны айтылады. Шәмші үшін бастысы – ән жазу, халыққа рух сыйлау еді.
Ол көп уақытын өнер жолында, шығармашылық ізденісте өткізді. Жеке өміріндегі қарапайымдылығы, тұрмысқа бейқам қарауы кейде оның тағдырына әсер етті. Бірақ бұл оның өнердегі ұлылығын кеміте алмайды. Керісінше, оның шынайы композиторлық болмысы, жүрегін халыққа арнауы – оның басты ерекшелігі болды.
Мұрасы және маңызы
Шәмші Қалдаяқов қазақ музыкасының тарихында өшпес із қалдырды. Оның әндері ұлттық мәдениеттің алтын қорына енді. Қазіргі таңда оның шығармашылығы арнайы зерттеліп, мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылып жүр. Қазақстанның көптеген қалаларында Қалдаяқов атындағы көшелер бар, Шымкент қаласында сазгердің есімімен аталған музыкалық мектеп және ескерткіш орнатылған.
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін, халық Шәмшінің шығармашылығын жаңа қырынан таныды. «Менің Қазақстаным» әнінің мемлекеттік Әнұранға айналуы – композитордың мұрасының мәңгілігін дәлелдеді. Оның әндері қазақ халқының ұлттық рухының символына айналды.
Шәмшінің шығармашылығы жас ұрпақты тәрбиелеуде, патриоттық сезімді оятуда ерекше рөл атқарады. Оның әндері қазақтың мәдени кодын сақтап, келешекке жеткізетін қазына болып қала береді.
