Шоқан Уәлиханов өмірбаяны – Қазақтың ұлы ғалымы және ағартушысы
Шоқан (Мұхаммедханафия) Шыңғысұлы Уәлиханов – қазақ халқының ұлы перзенті, аса көрнекті ғалым, ағартушы, этнограф, тарихшы, географ, фольклорист, саяхатшы және суретші. XIX ғасырдағы қазақ қоғамының рухани дамуына ерекше үлес қосқан тұлға ретінде ол ұлттық ғылым мен мәдениеттің қалыптасуында шешуші рөл атқарды.
Шоқанның өмірі қысқа болса да (1835–1865), оның қалдырған мұрасы қазақ халқының тарихында, ғылым мен мәдениетінде өшпес із қалдырды. Ол өз заманының ең білімді адамдарының бірі болды, қазақ даласында еуропалық ғылым мен гуманистік идеяларды насихаттаған алғашқы ағартушылардың бірі саналады.
Шоқанның есімі тек қазақ халқының емес, күллі түркі әлемінің мақтанышы. Оның ғылыми зерттеулері Орталық Азияның географиясын, этнографиясын, тарихын, фольклорын терең тануға жол ашты. Ол Ресей империясының және Шығыс халықтарының арасындағы мәдени көпір қызметін атқарып, екі өркениеттің тоғысқан нүктесінде тұрған тұлға болды.
Ш.Уалиханов өмірбаяны
Детство және отбасы
Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келді. Оның әкесі – Шыңғыс Уәлиханов, Абылай ханның немересі, ал атасы Уәли хан – XVIII ғасырдың соңында Орта жүздің соңғы ханы болған тарихи тұлға. Осылайша, Шоқан тегі хан әулетіне жатады, бұл оның қоғамдағы орнын айқындап, бала кезінен білім мен мәдениетке бет бұруына әсер етті.
Шоқанның толық есімі – Мұхаммедханафия. Алайда ол бала күнінен “Шоқан” деген атпен танылған. Отбасысы білімге, мәдениетке ерекше көңіл бөлетін, дәстүр мен жаңашылдықты қатар ұстанған орта болатын. Әкесі Шыңғыс аға сұлтан қызметін атқарып, жергілікті халықтың шаруашылығын, тұрмысын жақсы білетін сауатты, прогрессивті көзқарастағы адам еді. Шоқанның анасы Зейнеп – мейірімді, ақылды, рухани бай әйел болған.
Бала Шоқан ерте жастан зеректігімен, алғырлығымен көзге түсті. Ол ауыл молдасынан хат танып, шығыс әдебиетін, араб және парсы тілдерін оқып үйренді. Әкесінің кітапханасы – қазақ даласындағы ең бай кітап қорларының бірі болатын. Мұнда шығыс классиктерінің еңбектерімен қатар, орыс және батыс әдебиетінің шығармалары да сақталған. Бұл Шоқанның дүниетанымының кеңейіп, көпмәдениетті тұлға болып қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Отбасы ортасы мен тарихи тектілік оның бойында ұлттық рух пен әлемдік көзқарасты қатар қалыптастырды. Ол өз халқының салт-дәстүрін, тұрмысын сүйіп өсті, сонымен бірге әлемдік мәдениетке ашық болды.
Оқу және алғашқы қызмет жолы
1847 жылы 12 жасар Шоқан Омбы кадет корпусына оқуға түсті. Бұл оқу орны Ресей империясындағы ең беделді әскери оқу орындарының бірі болатын. Омбы кадет корпусы Шығыс халықтарының өкілдерінен шыққан қабілетті жастарды оқытуға мүмкіндік берген сирек мекемелердің бірі еді.
Осы оқу жылдары оның дүниетанымы түбегейлі қалыптасты. Шоқан орыс әдебиеті мен ғылымына ден қойды, орыс тілі мен мәдениетін терең меңгерді. Ол орыс және еуропа классиктерін (Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Байрон, Руссо) оқыды. Сол кезеңде ол өзінің болашақ достары мен серіктестерімен – Достоевский, Потанин, Семенов-Тянь-Шанский сияқты танымал тұлғалармен танысты.
Шоқан оқу кезінде ерекше қабілетімен көзге түсті: тарих, география, этнография пәндерінен үздік болды, сурет салуға бейімдік танытты. Оның мұғалімдері жас Шоқанның ғылымға бейім екенін байқап, оған ерекше көңіл бөлді.
1853 жылы кадет корпусын үздік бітіріп шыққан Шоқан офицер шенін алып, қызмет жолын бастады. Алғашында ол Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде қызмет атқарды. Бұл қызмет оған қазақ даласының әкімшілік құрылымымен танысуға, елдің ішкі жағдайын терең түсінуге мүмкіндік берді.
1854–1857 жылдары ол Омбыдағы Сібір қазақтарының облыстық басқармасында тілмаш әрі аудармашы қызметін атқарып, сол арқылы ресми және ғылыми орталармен байланысын нығайтты.
Ғылыми және шығармашылық қызметі
Шоқанның ғылыми қызметі оның жастық шағында-ақ басталды. Ол қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына, фольклорына ерекше қызығушылық танытты. 1855 жылы ол Батыс және Орталық Қазақстан өңіріне саяхат жасап, этнографиялық деректер жинады. Осы сапар барысында қазақ руларының шежіресін, аңыз-әңгімелерін, салт-дәстүрлерін жазып алды.
1856 жылы Шоқан Қырғыз жеріне үлкен ғылыми экспедициямен барды. Бұл сапар оның өміріндегі ең маңызды кезеңдердің бірі болды. Ол қырғыз халқының бай фольклорлық мұрасын зерттеп, «Манас» жырын алғаш ғылыми тұрғыда талдаған ғалымдардың бірі атанды. «Манас» эпосын зерттеу арқылы ол қырғыз халқының тарихы мен мәдениетіне зор үлес қосты.
1857 жылы Шоқанды Ресей География қоғамының толық мүшесі етіп сайлады – бұл қазақ даласынан шыққан тұңғыш академиялық мойындау еді.
1858–1859 жылдары ол Қашқарияға құпия ғылыми-барлау экспедициясына қатысып, Орталық Азия туралы аса құнды мәліметтер жинады. Бұл сапар оның өміріндегі ең қауіпті, бірақ ең жемісті кезең болды. Шоқан Қашқар, Яркенд, Ақсу, Хотан сияқты қалаларды аралап, олардың саяси, экономикалық, мәдени өмірі туралы жазбалар қалдырды.
Оның еңбектері – «Қашқария очерктері», «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Абылай» атты зерттеулері – бүгінгі күнге дейін ғылыми маңызын жоғалтқан жоқ.
Ғалым ретінде Шоқан тек этнографиямен ғана шектелмей, қазақ қоғамының даму мәселелерін де зерттеді. Ол қазақ рулық құрылымын, билік жүйесін, құқықтық дәстүрлерін талдап, реформалар қажеттігін көрсетті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шоқан Уәлихановтың дүниетанымы гуманистік және ағартушылық бағытта қалыптасты. Ол өз халқының артта қалушылығының басты себебін надандық пен феодалдық қатынастардан көрді. Шоқан қазақ халқының өркениетті елдер қатарына қосылуы үшін білім мен ғылымның қажет екенін баса айтты.
Оның ойынша, қазақ қоғамында еуропалық оқу-білім мен құқықтық мәдениетті енгізу қажет. Ол Ресей империясының құрамында бола тұра, қазақ халқының ұлттық ерекшелігі мен дәстүрін сақтап қалудың маңыздылығын түсінді.
Шоқанның еңбектерінде демократиялық және либералдық идеялар айқын көрініс тапқан. Ол халық мүддесін қорғаған, әділеттілікті жақтаған тұлға болды. Шоқанның достарының бірі – әйгілі жазушы Федор Достоевский – оны «асқан ақыл иесі, болашағы зор ғалым» деп сипаттаған.
Саяси көзқарасында ол отарлық саясаттың кейбір зардаптарын сын көзбен бағалады. Бірақ ол қазақ халқының дамуы үшін реформалар мен білімнің қажеттілігін түсініп, ағартушылық жолын таңдады.
Жеке өмірі
Шоқан Уәлихановтың жеке өмірі оның ғылыми және қоғамдық қызметімен тығыз байланысты болды. Ғалым өмір бойы халқына қызмет етуді өз миссиясы деп білді. Ол тұрмыс қуған, байлыққа ұмтылған адам емес, рухани биіктікке жетуді көздеген тұлға еді.
Шоқанның отбасылық өмірі қысқа және ауыр өтті. Денсаулығы жас кезінен әлсіз болатын. Қашқария сапарынан кейін ол өкпе ауруына шалдықты. 1860 жылдары денсаулығы нашарлап, қызметін жалғастыра алмады.
Соңғы жылдарын Тезек төренің ауылында (Жетісу өңірі, қазіргі Алтынемел баурайында) өткізді. Сол жерде Айсары есімді қызға үйленген деген деректер бар. Алайда оның ұзақ өмір сүруіне тағдыр мүмкіндік бермеді – 1865 жылы небәрі 30 жасында қайтыс болды.
Ол өзінің соңғы жылдарында да ғылымнан қол үзген жоқ, қазақ даласының болашағы туралы көп ойланды, халықтың тұрмысын жақсарту жолдарын іздеді.
Мұрасы мен маңызы
Шоқан Уәлихановтың мұрасы – қазақ ғылымы мен мәдениетінің алтын қазынасы. Оның еңбектері этнография, тарих, география, фольклористика, тіл білімі сияқты ғылым салаларының дамуына негіз болды.
Бүгінде оның еңбектері тек Қазақстанда ғана емес, шетелдік ғылыми орталарда да жоғары бағаланады. «Қашқария очерктері» мен «Жоңғария очерктері» еңбектері Орталық Азияның тарихи-географиялық зерттеуінде аса маңызды дерек көзі саналады.
Шоқан қазақтың ағартушылық дәстүрін бастаған тұлғалардың бірі ретінде қазақ қоғамын жаңғырту идеясының символына айналды. Оның есімімен университеттер, көшелер, елді мекендер аталады. Алматы қаласындағы Қазақ ұлттық университеті мен Көкшетау қаласындағы университет оның есімін иеленген.
Оның ғылыми мұрасы арқылы қазақ халқының өткенін тану, мәдениетін бағалау, ұлттық сананы ояту ісі жүзеге асып келеді. Шоқанның өмірі мен еңбегі жас ұрпаққа білімге, әділетке, ұлт мүддесіне қызмет етуге үлгі болып отыр.
