Шешендік сөз бізге қалай жеткен?
Қазақ халқының бай мұрасының ішінде шешендік сөз ерекше орын алады. Бұл — ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткізіліп келген даналықтың бір көрінісі. Бүгінгі таңда бізге жеткен бұл асыл қазына қалай сақталып, қалай бүгінге дейін өзгеріссіз жетті? Осы мақалада осы сұрақтың жауабын қарастырып, шешендік өнердің қазақ мәдениетіндегі рөлін зерттейміз.
Шешендік сөздің мәні мен маңызы
Шешендік сөз – қазақ халқының рухани мұрасының ажырамас бөлігі. Ол тек сөз шеберлігін ғана емес, халықтың өмір сүру дағдысын, дүниетанымын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін де бойына сіңірген. Шешендік сөздер:
- Тапқырлық пен ой ұшқырлығын талап етеді
- Әділдік пен адамгершілікті насихаттайды
- Қоғамдағы тәртіпті сақтауға көмектеседі
- Кеңес беру мен тәрбие құралы ретінде пайдаланылады
Осыдан-ақ шешендік сөздің қазақ қоғамындағы рөлінің қаншалықты маңызды екенін көруге болады.
Шешендік өнердің шығу тегі
Қазақ даласында сөз қадірін түсіну – ең басты құндылықтардың бірі болған. «Сөзге тоқтау» деген ұғым – халықтың тәрбиелік қағидаларының бірі. Шешендік өнердің бастауында аңызға айналған тұлғалар тұр. Олар қоғамда билік жүргізген, әділ шешімдер қабылдаған және халықтың басын біріктірген.
Ежелгі замандағы Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сынды билер өздерінің әділеттілігімен, даналығымен танылып, олардың айтқан сөздері қазақтың заңнамалық жүйесінің негізін құрады. Олардың әділ төреліктері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, бүгінгі шешендік сөздердің негізін қалады.
Шешендік сөздің бізге жету жолдары
Шешендік өнердің бізге жетуінің бірнеше маңызды себептері бар.
1. Ауызша дәстүр арқылы
Қазақ халқы жазба әдебиетке қарағанда, ауыз әдебиетін көбірек қолданған. Сондықтан да көптеген даналық сөздер, шешендік толғаулар халық арасында ауыздан-ауызға таралып, есте сақталған.
Көшпенді қазақ қоғамында адамдардың есте сақтау қабілеті өте жоғары болған. Олар ұзақ жырларды, термелерді жатқа айтқан. Билердің, шешендердің сөздері сол заманның ақындары, жыршылары арқылы ел арасына кең тарады.
2. Шежірелер мен тарихи деректер арқылы
Шежірешілер, жыраулар, ақындар шешендік сөздерді тарихи оқиғалармен байланыстырып, кейінгі ұрпаққа жеткізді. Қазақ шежірелерінде тек ру-тайпа тарихы ғана емес, сонымен қатар, би-шешендердің айтқан нақылдары, әділ шешімдері де жазылған.
3. Жыраулар мен ақындар шығармалары арқылы
Қазақ жыраулары мен ақындары шешендік өнерді өз шығармаларында кеңінен пайдаланды. Асан Қайғы, Бұқар жырау, Шалкиіз сияқты жыраулардың толғаулары халықтың мұңын, арман-тілегін жеткізді. Бұл шығармалар ауызша ғана емес, кейіннен хатқа түсіп, сақталып қалды.
4. Кеңестер мен даулар арқылы
Қазақ қоғамында кез келген мәселе билер кеңесінде шешілетін. Даулар мен төреліктер тек заңдық мәселе емес, сонымен қатар халықтың сөз мәдениетін дамытудың бір жолы болды. Билердің айтқан шешендік сөздері халық жадына сақталып, ғасырдан ғасырға таралды.
5. Жазба әдебиет пен баспасөз арқылы
Қазақтың шешендік сөздері XIX-XX ғасырларда жазбаша түрде сақтала бастады. Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы сынды ағартушылар шешендік өнердің маңызын түсініп, оны хатқа түсірді. Бұл шешендік мұраның ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз жетуіне ықпал етті.
Шешендік сөздің бүгінгі қоғамдағы орны
Қазіргі кезде шешендік өнер тек ауызша емес, жазбаша және медиа кеңістікте де дамып келеді.
- Саясаткерлер мен қоғам қайраткерлерінің сөздерінде шешендік өнердің үлгісі көрінеді.
- Ғалымдар мен ұстаздар шешендік өнерді студенттерге үйретіп, оны шешім қабылдау құралы ретінде қолданады.
- Құқық саласында адвокаттар мен судьялар шешендік өнердің әдістерін пайдаланады.
- БАҚ пен әлеуметтік желілерде шешендік сөздер мен нақылдар кеңінен тарауда.
