Шоқан Уәлиханов өмірбаяны қысқаша – қазақтың ұлы ғалымы
XIX ғасырдағы қазақ халқының рухани әлемінде аса көрнекті орын алған тұлғалардың бірі – Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов. Ол ғалым, этнограф, тарихшы, саяхатшы, қоғам қайраткері ретінде қазақ халқының ғана емес, бүкіл Орталық Азия мәдениеті мен ғылымына зор үлес қосты. Шоқанның қысқа ғұмыры (1835–1865) терең мазмұнға толы болды. Ол халықтың ауыз әдебиетін жинап, шығыстану ғылымына тың жаңалықтар енгізді, саяси мәселелерге ой қосты, орыс және әлемдік ғылымға қазақтың мәдениеті мен тарихын танытты.
Шоқанды замандастары «қазақтың жұлдызы», «Шығыстың ғажайып перзенті» деп атады. Оның артында қалдырған ғылыми еңбектері мен публицистикалық жазбалары бүгінгі күнде де өзектілігін жоғалтпайды.
Шоқан уәлиханов өмірбаяны қысқаша
Балалық шағы мен отбасы
Шоқан 1835 жылы қазіргі Қостанай облысы, Құсмұрын бекінісінің маңында дүниеге келді. Әкесі – Шыңғыс Уәлиханов, Орта жүздің аға сұлтаны болған, Абылай ханның немересі. Ал анасы – Айғаным, текті әулеттен шыққан, парасатты, білімге құштар жан еді. Осы әулеттен шыққан ұрпақтар қазақ қоғамында ықпалды рөл атқарған.
Балалық шағында Шоқан қазақ даласының салт-дәстүрімен етене танысып өсті. Атасы Абылай ханнан қалған ерлік дәстүр, әжесі Айғанымнан дарыған көрегендік пен даналық Шоқанның дүниетанымына зор ықпал етті. Жастайынан зерек, алғыр балаға ауыл қариялары ерекше мән берді. Оның бала кезінен суретке әуестігі мен қолына түскен кітаптарды қызыға оқуы байқалды.
Шоқанның тәрбиесінде отбасы ортасы ғана емес, сол кезеңдегі әлеуметтік жағдай да маңызды рөл ойнады. XIX ғасырдың ортасында қазақ даласы Ресей империясының ықпалына түскен болатын. Бұл жағдай қазақ қоғамында саяси-әлеуметтік өзгерістер тудырып, ұлттық болмыстың сақталуына қауіп төндірді. Осындай тарихи кезеңде туған Шоқан қазақ халқының тағдыры үшін білім мен ғылымның маңызын ерте түсінді.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Шоқанның білім жолы ерекше. 1847 жылы ол Омбыдағы Сібір кадет корпусына оқуға қабылданды. Бұл оқу орны орыс әскери элитасына арналған болса да, онда жаратылыстану ғылымдары, тарих, география, әдебиет секілді салалар кеңінен оқытылды. Жас Шоқан орыс, француз тілдерін меңгеріп, еуропалық және шығыстық әдебиеттерді қызыға зерттеді.
Кадет корпусында оның ұстаздары арасында белгілі ғалымдар, ағартушылар болды. Олардың ықпалымен Шоқан ғылымға ден қойып, этнография мен тарихқа ерекше қызығушылық танытты. Оқу барысында ол Пушкин, Лермонтов, Гоголь шығармаларымен танысты, сондай-ақ Шығыс классиктерінің еңбектерін оқыды.
Омбыдағы оқу жылдары оның болашақ ғылыми көзқарасының қалыптасуына үлкен ықпал етті. 1853 жылы корпусты бітірген соң, Шоқан әскери қызметке қабылданды. Алайда ол әскери мансаптан гөрі ғылым жолын таңдады.
Шығармашылығы, ғылыми қызметі мен жетістіктері
Шоқанның ғылыми қызметі сан қырлы. Ең алдымен ол этнография саласында зор еңбек сіңірді. Қазақ халқының ауыз әдебиетін, салт-дәстүрін жинап, оны ғылыми тұрғыдан талдады. «Қазақ халық поэзиясының түрлері туралы» еңбегі оның халық шығармашылығына деген терең көзқарасын көрсетеді.
1856–1857 жылдары ол әйгілі Қашқарияға саяхат жасады. Бұл сапарда ол Жетісу, Ыстықкөл, Қырғызстан өңірлерін зерттеп, сол аймақтардың географиясы мен этнографиясына қатысты құнды деректер жинады. Оның «Алтышаһардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының шығысындағы алты қаланың жағдайы туралы» еңбегі Еуропа ғылымында үлкен жаңалық болып қабылданды.
Шоқанның тағы бір еңбегі – «Манас» жырын зерттеуі. Ол қырғыз халқының ұлы эпосын алғаш жазып алып, Еуропа жұртшылығына танытты. Бұл еңбек арқылы ол түркі халықтарының бай ауыз әдебиетінің маңызын дәлелдеді.
Сонымен қатар, ол қазақ қоғамындағы билік жүйесі, әдет-ғұрып заңы, руаралық қатынастар жөнінде көптеген жазбалар қалдырды. Оның зерттеулері қазақтың әлеуметтік құрылымын түсінуге үлкен үлес қосты.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шоқан тек ғалым ғана емес, сонымен бірге қоғам қайраткері болды. Ол Ресей империясының қазақ даласындағы саясатына сыни көзқараспен қарады. Халықтың мүддесін қорғап, әділетті басқару жүйесін орнатуға шақырды.
Ол қазақ қоғамының болашағын ағарту ісімен байланыстырды. «Халықты өркениетке жеткізудің жолы – білім мен ғылым» деген ойды насихаттады. Сонымен қатар, Шоқан патшалық биліктің отаршылдық саясатына қарсы тікелей шықпаса да, қазақ халқының құқығын қорғауға тырысты.
Оның пікірінше, қазақ қоғамында реформалар жүргізу қажет еді. Ол руаралық талас-тартыстарды тежеп, халықтың бірлігін күшейтуге мән берді. Сондай-ақ, жергілікті биліктің әділ болуы, салықтың жеңілдетілуі сияқты мәселелерді көтерді.
Жеке өмірі
Шоқанның жеке өмірі қысқа да күрделі болды. Ол ұзақ өмір сүрмеді – небәрі 30 жасқа жетпей қайтыс болды. Оның денсаулығы бала кезден әлсіз еді, әсіресе туберкулез дертінен зардап шекті.
Жеке өмірінде ол отбасы құрып үлгерген жоқ. Өмірінің көп бөлігін саяхатта, экспедицияларда, ғылыми ізденістерде өткізді. Соған қарамастан, Шоқан замандастарының жүрегінде із қалдырды. Онымен қызметтес болған орыс ғалымдары, достары оның жоғары адамгершілігін, білімге құштарлығын ерекше атап өтті.
Мұрасы мен маңызы
Шоқан Уәлихановтың мұрасы қазақ халқы үшін ғана емес, әлемдік ғылым үшін де құнды. Оның этнографиялық зерттеулері қазақ пен қырғыз халықтарының мәдениетін танытты. Ол жинаған мәліметтер бүгінде тарих, әдебиет, этнография саласындағы негізгі дереккөздердің бірі болып отыр.
Шоқанның еңбектері орыс және еуропа ғалымдарының назарын аударды. Петербургтің ғылыми қоғамдары оны мүшелікке қабылдап, еңбектерін басып шығарды. Бұл қазақ даласынан шыққан тұңғыш ғалымның бүкіл әлемге танылуына жол ашты.
Бүгінгі таңда Шоқан есімі қазақ ғылымының символына айналды. Оның атында университеттер, көшелер, аудандар бар. Оның мұрасы – ұлттың рухани қазынасы.
