Шона Смаханұлы өмірбаяны – шығармашылығы, өмір жолы, мұрасы
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінде ерекше орын алатын есімдердің бірі – Шона Смаханұлы. Ол ақын, сатирик, драматург, қоғам қайраткері ретінде кеңінен танымал. Шона Смаханұлы өз заманының шындығын өткір қалжыңмен, әзіл-сықақпен жеткізіп, халықтың мұң-мұқтажын, арман-тілегін көркем тілде бейнелей білген. Оның шығармашылығы қазақ сатирасының қалыптасуына зор үлес қосты. Сонымен бірге, ол қазақ тілінің мәртебесін көтеру, ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтарды сақтау жолында күрескен қайраткер ретінде де белгілі.
Бұл мақалада Шона Смаханұлының өмір жолы, балалық шағы, шығармашылық қызметі, қоғамдағы орны мен мұрасы кеңінен қарастырылады.
Шона смаханұлы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Шона Смаханұлы 1924 жылы 20 наурызда Жамбыл облысы, Талас ауданына қарасты Қызыләуіт ауылында дүниеге келген. Оның ата-анасы қарапайым еңбек адамдары болған. Әкесі Смахан – ауылда сыйлы, адал еңбекші, сөзге шешен кісі болса, анасы отбасындағы тәрбие мен шаруашылықтың ұйытқысы еді.
Шона бала кезінен зерек, алғыр болып өсті. Ауылдағы үлкендер оның тапқырлығына, сөзге бейімділігіне назар аударып, «бұл бала әлі үлкен кісі болады» деп жиі айтатын. Балалық шағы қиын кезеңдермен тұспа-тұс келді: 1930-жылдардағы ашаршылық, қуғын-сүргін, ауыл шаруашылығындағы ауыртпалықтар жас Шонаның көзімен көрген өмір шындығы болды. Осы оқиғалар оның кейінгі шығармашылығында, әсіресе сатиралық туындыларында айқын із қалдырды.
Отбасында қазақы тәрбиеге қоса, ұлттық дәстүрлерді құрметтеу ерекше орын алған. Әке-шешесі балаларын адалдыққа, еңбекқорлыққа баулыды. Шонаның өзі де ауылдағы қатарластарына қарағанда білімге ерекше құштар болды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Шона Смаханұлы ауыл мектебінде сауатын ашып, кейіннен Талас ауданындағы орта мектепте білім алды. Ол оқу озаты ретінде ұстаздарының назарын жиі аударып, әдебиет пен тарихқа бейімділігімен ерекшеленді. Мектеп қабырғасында жүріп-ақ түрлі өлеңдер жазып, қабырға газеттеріне әзіл-сықақ материалдар жариялап отырған.
1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда Шона небәрі 17 жаста еді. Жастығына қарамастан, ол тылдағы еңбекке белсене араласты. Соғыс жылдарының қиыншылығы жас жігіттің өмірлік көзқарасының қалыптасуына зор әсер етті.
Мектепті тәмамдаған соң, 1942–1943 жылдары Алматыдағы Жоғары оқу орнына түсуге талпынды. Ақыры Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне қабылданып, қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша білім алды. Университет қабырғасында жүріп әдеби үйірмелерге белсене қатысып, өзінің алғашқы сатиралық шығармаларын жазды. Ол кезде қазақ әдебиетінде Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов сияқты алыптардың мұрасы кең талқыланып жатқан. Жас талапкер Смаханұлы осы дәстүрден үйреніп, өзіндік қолтаңбасын қалыптастыруға ұмтылды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Шона Смаханұлы әдебиетке 1950-жылдары белсене араласты. Ол ең алдымен сатира жанрында қалам тербеді. Оның шығармалары қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді, жалқаулықты, жемқорлықты, екіжүзділікті әшкерелеуге бағытталды. Жазушының сатиралық әңгімелері мен фельетондары «Ара», «Қазақ әдебиеті», «Жұлдыз» секілді басылымдарда тұрақты түрде жарияланып тұрды.
Оның қаламынан туған «Көктөбеде кездесу», «Әзілің жарасса» атты жинақтары оқырман арасында кеңінен танылды. Әсіресе, балаларға арналған шығармалары ерекше орын алады. Ол жасөспірімдерді еңбекқорлыққа, адалдыққа, тапқырлыққа баулитын туындылар жазды.
Смаханұлының драматургия саласында да еңбегі бар. Оның пьесалары қазақ театр сахналарында қойылып, көрерменнің ыстық ықыласына бөленді. Өмір шындығын сатиралық формада бейнелеуі, тілінің жеңілдігі, образдарының нанымдылығы – оның шығармашылығына тән негізгі ерекшеліктер.
Жазушы ретінде ол көптеген марапаттарға ие болды. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі болып қабылданды. Әдеби еңбектері үшін мемлекеттік сыйлықтармен, құрмет грамоталарымен марапатталды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Шона Смаханұлы тек қана қаламгер емес, сонымен қатар қоғам белсендісі болды. Ол қазақ тілінің мәртебесін қорғау мәселесін ерте көтергендердің бірі. 1960–70 жылдары қазақ мектептерінің жабылуы, мемлекеттік мекемелерде қазақ тілінің қолданылмауы секілді мәселелерге ашық пікір білдірді. Оның мақалалары мен сөздері қоғамда үлкен резонанс туғызды.
Смаханұлы ұлттық сана-сезімді ояту, жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеу ісінде белсенді қызмет атқарды. Ол «қазақ тілі – ұлттың жаны» деп есептеп, тіл үшін күресті шығармашылығының негізгі арқауына айналдырды.
Қоғамдық мәселелерге келгенде ол ешқашан үнсіз қалмайтын. Кеңес дәуірінің қатаң цензурасы жағдайында да сатиралық жанрды пайдалана отырып, өз ойын жеткізді. Бұл оның батылдығын, азаматтық ұстанымын көрсетті.
Саяси қызметке ресми түрде араласпағанымен, ол халық арасында үлкен беделге ие болды. Оның өткір сөздері мен сатиралық әңгімелері қоғамдағы әділетсіздікті әшкерелеудің бір құралы болды.
Жеке өмірі
Шона Смаханұлының жеке өмірі де көпшілікті қызықтырады. Ол отбасылы болып, балалар тәрбиеледі. Үйінде әдеби орта қалыптасып, отбасы мүшелері шығармашылыққа, өнерге жақын болды.
Жазушының қарапайымдылығы, кішіпейілдігі, адамға деген ыстық ықыласы замандастарының жадында сақталған. Әріптестері оны әзілқой, тапқыр, достарына адал жан ретінде сипаттайды. Әдебиет пен қоғамдағы күрделі тақырыптарды көтергенімен, күнделікті өмірде ол жылы жүзді, жайдарлы адам болған.
Балаларына да ұлтжандылықты, білімге құштарлықты, еңбекқорлықты үйретті. Сөйтіп, оның жеке өмірі шығармашылықпен, қоғаммен, отбасымен біте қайнасып жатты.
Мұрасы мен маңызы
Шона Смаханұлының әдеби мұрасы қазақ әдебиетінің алтын қорынан орын алады. Ол сатира жанрын дамыту арқылы халықтың ой-санасын оятуға, әлеуметтік әділетсіздікті әшкерелеуге атсалысты. Оның шығармалары бүгінгі күнде де өзектілігін жойған жоқ.
Жазушының қазақ тілін қорғаудағы еңбегі ерекше. Ол қазақ мектептерін ашу, ана тілінде білім беруді дамыту жөнінде көптеген ұсыныстар айтып, қоғамға үн қатты. Бұл бағыттағы күресі тәуелсіздік жылдарында өз жалғасын тапты.
Қазіргі таңда оның атымен мектептер, көшелер аталады. Әдеби шығармалары мектеп бағдарламаларына енгізілген. Жас ұрпақ оны қазақ сатирасының негізін қалаушылардың бірі ретінде біледі.
Смаханұлының мұрасы – тек әдебиетпен шектелмейді, ол – азаматтық батылдықтың, ұлттық рухты сақтаудың символы.
