Синтаксистік талдау қалай жасайды? – Негізгі кезеңдер мен әдістер

Синтаксистік талдау – бұл тіл білімі саласында мәтіннің грамматикалық құрылымын зерттеу үшін қолданылатын әдіс. Оның негізгі мақсаты – сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен байланысын, сөйлем мүшелерін анықтап, олардың қандай қызмет атқарып тұрғанын түсіну. Әрбір тілде синтаксистік талдау жасау тәсілдері өзіне тән ерекшеліктерге ие болса да, оның негізгі қағидаттары мен ережелері ортақ болып келеді. Ал «синтаксистік талдау қалай жасайды?» деген сұраққа жауап беру үшін оның не екендігін, негізгі кезеңдерін және қолданылатын әдістерін қарастырайық.

Синтаксистік талдау дегеніміз не?

Синтаксистік талдау – сөйлемдегі әрбір сөздің мағынасын, құрылымын және басқа сөздермен қатынасын анықтау процесі. Бұл талдау сөйлемдердің ішкі құрылымын түсінуге көмектеседі. Синтаксистік талдаудың басты міндеті – сөйлем мүшелерінің өзара байланысын түсіндіру, яғни қай сөздер қандай қызмет атқаратынын анықтау. Мысалы, «Мен кітап оқып жатырмын» деген сөйлемде «Мен» – бастауыш, «кітап» – толықтауыш, «оқып жатырмын» – баяндауыш болып табылады.

Синтаксистік талдау қалай жасайды? Негізгі кезеңдері

Синтаксистік талдауды жүргізу үшін бірнеше негізгі кезеңдерден өту қажет. Бұл кезеңдер әрбір сөйлемнің дұрыс құрылымын анықтап, оның грамматикалық заңдылықтарына сүйенуге мүмкіндік береді.

1. Сөйлем мүшелерін анықтау
   Синтаксистік талдаудың алғашқы қадамы – сөйлем мүшелерін анықтау. Әрбір сөйлемде белгілі бір грамматикалық қызмет атқаратын сөздер болады. Сөйлем мүшелері бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш және т.б. болып бөлінеді. Мысалы, «Бала ойын ойнады» сөйлемінде «бала» бастауыш, «ойын ойнады» баяндауыш болып табылады.
2. Сөздердің байланысын зерттеу
   Екінші кезеңде сөйлемдегі сөздердің өзара байланысын зерттеу қажет. Бұл кезеңде сөздер қандай тәсілдер арқылы байланысқанын анықтаймыз. Мысалы, баяндауыш пен бастауыштың арасында жалғаулар, шылаулар немесе көмекші сөздер арқылы байланыс болады.
3. Қызметін анықтау
   Әрбір сөздің сөйлемде қандай қызмет атқаратынын анықтау қажет. Мысалы, «Мен кітап оқып отырмын» деген сөйлемде «Мен» сөзі бастауыш болса, «оқып отырмын» сөзі баяндауыш болып табылады.
4. Талдау нәтижесін көрсету
   Талдау жұмысының соңғы кезеңінде сөйлемнің грамматикалық құрылымы көрсетіледі. Бұл кезеңде әрбір сөздің түрін, мағынасын және оның басқа сөздермен байланысын талдаймыз. Мысалы, «Мен сабақ оқып отырмын» деген сөйлемді талдағанда, біз «Мен» сөзінің кім туралы екенін, «сабақ» сөзінің не туралы екенін, ал «оқып отырмын» сөзінің қандай іс-әрекетті білдіретінін анықтаймыз.

Синтаксистік талдау қалай жасайды? Әдістері мен құралдары

Синтаксистік талдауды жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Бұл әдістер талдаудың дұрыс әрі толық болуына кепілдік береді.

1. Анализ әдісі
   Синтаксистік талдаудың алғашқы әдісі – анализ әдісі. Бұл әдіс сөйлемді құраушы әрбір элементті бөлек-бөлек зерттеп, оның синтаксистік қызметін анықтайды. Мысалы, «Мен кітап оқып отырмын» деген сөйлемді талдағанда, алдымен «Мен» деген бастауышты, «кітап» деген толықтауышты, «оқып отырмын» деген баяндауышты бөлек-бөлек қарастырып, олардың қызметін анықтаймыз.
2. Синтез әдісі
   Бұл әдіс сөйлемді тұтас қарастырып, оның мүшелерінің өзара байланысын зерттейді. Мысалы, сөйлемнің құрылымына байланысты сөздердің қандай реттік тәртіпте орналасқанын талдаймыз.
3. Грамматикалық құрылымға анализ
   Бұл әдіс арқылы сөздердің грамматикалық құрылымына байланысты олардың бір-бірімен байланысын зерттеу жүзеге асады. Мысалы, етістік сөздің қандай жағдайда тұрғаны, сан есімнің көпше немесе жекеше түрі бар екені анықталады.

Синтаксистік талдау қалай жасайды? Мысалдар арқылы түсіндіру

Әрбір талдаушы әдіс пен кезеңдерге сүйене отырып, синтаксистік талдауды нақты мысалдар арқылы қарастыру тиімді болады. Мысалы:

1. «Мен мектепке барамын»
   • «Мен» – бастауыш, адамның кім екенін білдіреді.
   • «мектепке» – толықтауыш, кімге, неге деген сұраққа жауап береді.
   • «барамын» – баяндауыш, істеліп жатқан әрекетті білдіреді.
2. «Бала жаңа кітап оқып жатыр»
   • «Бала» – бастауыш, кім екенін көрсетеді.
   • «жаңа» – анықтауыш, заттың қасиетін сипаттайды.
   • «кітап» – толықтауыш, не нәрсеге қатысты әрекет жасалып жатқанын көрсетеді.
   • «оқып жатыр» – баяндауыш, іс-әрекеттің жалғасып жатқанын білдіреді.

Қорытынды

Синтаксистік талдау – бұл тілдің құрылымын терең түсінуге мүмкіндік беретін маңызды құрал. «Синтаксистік талдау қалай жасайды?» деген сұрақтың жауабы, оның негізгі кезеңдеріне, әдістеріне және тәсілдеріне байланысты толық ашылады. Талдаманың басты мақсаты – сөйлемнің ішкі құрылымын түсіну, сөздердің бір-бірімен байланысын анықтау және олардың қандай қызмет атқаратындығын айқындау. Әрбір тілде бұл процесстер әртүрлі тәсілдермен орындалады, бірақ негізгі қағидаттар мен ережелер ортақ болып қалады.