Спандияр Көбеев өмірбаяны – қазақ әдебиетінің және ағартушылық дәуірдің ұлы тұлғасы
Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы рухани жаңғыру дәуірінде өмір сүріп, елінің мәдениеті мен ағарту ісіне зор үлес қосқан бірегей тұлғалардың бірі – Спандияр Көбеев. Ол – жазушы, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері әрі қазақ әдебиетінде реалистік бағытты қалыптастырған алғашқы қаламгерлердің бірі. Көбеевтің есімі қазақ ағартушылығы мен жаңа дәуір әдебиетінің қалыптасу кезеңінде айрықша аталады. Оның шығармалары мен педагогикалық қызметі ұлттық ой-сананы дамытуға, халықтың сауатын ашуға және жас ұрпақты тәрбиелеуге бағытталды.
Спандияр Көбеевтің еңбегі тек көркем әдебиет саласында емес, ағартушылық, тәрбие және мәдениет кеңістігінде де айрықша бағаланады. Ол өз заманының ең өткір әлеуметтік мәселелерін – надандық, теңсіздік, әділетсіздік, білімсіздік сынды құбылыстарды сыншыл көзқараспен суреттеп, халықты оянуға шақырған жазушы болды. Сонымен қатар, ол қазақ тіліндегі алғашқы педагогикалық еңбектердің, оқулықтардың авторы ретінде де танылды.
Көбеев – Ыбырай Алтынсариннің ізбасары, ұстаздық дәстүрін жалғастырушы, қазақ ауыл мектебінің дамуына айтарлықтай ықпал еткен ағартушы. Оның өмірі – білім мен парасатқа, әділет пен еңбекке, ел игілігіне арналған ғұмыр.
Спандияр көбеев өмірбаяны
Детство и семья (Балалық шағы мен отбасысы)
Спандияр Көбеев 1878 жылы қазіргі Қостанай облысының Алтынсарин ауданында, бұрынғы Торғай уезінің Обаған болысында дүниеге келген. Бұл өңір сол заманда қазақ даласының мәдени және ағартушылық орталықтарының бірі болатын. Оның шыққан тегі – қарапайым шаруа отбасынан. Әкесі Көбей мен анасы Бәтима еңбекқор, қарапайым адамдар болғанымен, ұлдарының білім алуға деген ынтасын ерте байқап, оны қолдаған.
Балалық шағы ауылдағы табиғи өмір аясында, қазақтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары арасында өтті. Спандияр бала кезінен зерек, зейінді, оқу-білімге бейім болып өсті. Ол ерте жастан ауыл молдасынан арабша хат танып, діни ілімнің негіздерін меңгерді. Бірақ Көбеевтің табиғи талпынысы тек діни біліммен шектелмеді. Ол өмірдің мәнін, халықтың болашағын білім мен мәдениет арқылы жақсартуға болатынын ерте түсінді.
Отбасында тәрбиеленген рухани құндылықтар оның болашақ көзқарастарының қалыптасуына зор ықпал етті. Әкесі мен анасы балаларына адалдық, еңбекқорлық, шыншылдық сияқты қасиеттерді дарытқан. Бұл қасиеттер кейін Спандиярдың шығармашылығында да айқын көрініс тапты.
Жас шағында ол Торғай уезіндегі білім беру орталықтарына қызығып, сол кезде елге аты мәлім болған Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметін үлгі тұтты. Бұл бағыт оның өмірлік мақсатына айналды.
Оқу және алғашқы қадамдар (Білім жолы мен ұстаздыққа бастау)
Спандияр Көбеевтің білім жолы 1890 жылдары бастау алады. Ол әуелі ауыл молдасынан сауат ашып, кейінірек Торғайдағы Ыбырай Алтынсарин ашқан орыс-қазақ мектебіне түседі. Бұл оқу орны сол кездегі қазақ жастарына арналған ең үздік оқу мекемелерінің бірі еді. Мектепте қазақ және орыс тілдерінен, арифметикадан, жаратылыстанудан, тарих пен географиядан сабақ беріліп, жаңа әдістемелік жүйе енгізілген болатын.
Көбеев бұл мектепте тек білім алып қана қоймай, педагогикалық көзқарасын да қалыптастырды. Ол Алтынсариннің оқу-ағарту ісіндегі жаңашыл әдістерін бойына сіңіріп, болашақта қазақ балаларына сапалы білім беру мақсатын мұрат етті.
1898 жылы Торғай орыс-қазақ училищесін үздік бітіріп шыққан соң, Спандияр туған ауылына оралып, ұстаздық қызметін бастады. Алғашқыда ауыл мектебінде мұғалім болып, кейін мектеп меңгерушісі, оқу ісінің ұйымдастырушысы қызметтерін атқарды.
Оның педагогикалық қызметінде негізгі ұстаным – баланы өмірге, қоғамға бейім етіп тәрбиелеу, оларға білім мен адамгершілік құндылықтарды қатар үйрету болды. Ол қазақ ауылындағы балалардың орыс тілін меңгеріп, заман талабына сай сауатты азамат болып өсуін мақсат етті.
1900–1910 жылдары Көбеев Қостанай өңірінде бірнеше ауыл мектебін ұйымдастырып, қазақ тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жасауға кірісті. Бұл кезең оның ұстаздық қызметінің ең жемісті шағы болды.
Шығармашылық және қоғамдық қызметі (Творчество және жетістіктері)
Спандияр Көбеевтің әдебиет саласындағы алғашқы елеулі еңбегі – «Қалың мал» романы. Бұл шығарма 1913 жылы жарық көріп, қазақ әдебиетінің тарихындағы алғашқы реалистік романдардың бірі ретінде бағаланды. Романдағы басты тақырып – қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздік, әйел теңдігі, надандық пен ескі салттың құрбаны болған халық тағдыры.
«Қалың мал» шығармасында Көбеев өз заманының әлеуметтік өмірін терең суреттеп, жастарды оянуға, әділет пен еркіндікке шақырды. Басты кейіпкер Ғайша бейнесі арқылы ол қазақ әйелінің тағдырын, оның рухани әлемін, теңдікке деген ұмтылысын көркем тілмен бейнеледі. Бұл роман кейін қазақ әдебиетінде әлеуметтік-реалистік бағыттың дамуына үлкен серпін берді.
Одан бөлек, Спандияр Көбеев аудармашылық қызметімен де белгілі. Ол орыс классикасының көрнекті өкілдері – И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, «Үлгілі тәржіма» атты жинақ шығарды (1910). Бұл еңбекте Крылов мысалдарының тәрбиелік мәнін қазақ оқырманына түсінікті әрі ұлттық сипатқа бейімдеп жеткізді.
Кейінірек ол өзінің педагогикалық тәжірибесін жинақтап, «Үлгілі бала» (1912) атты оқу кітабын жарыққа шығарды. Бұл кітап балаларға арналған алғашқы қазақ тіліндегі оқулықтардың бірі болды. Мұнда адамгершілік, еңбек, отаншылдық тәрбиеге арналған әңгімелер, мысалдар мен өлеңдер енгізілген.
1920–1930 жылдары Көбеев Қостанай өңіріндегі мектептер мен оқу орындарында басшылық қызметтер атқарып, ағарту ісін ұйымдастыруға белсене қатысты. Ол жаңа оқу бағдарламаларын енгізу, мұғалімдер даярлау, ауыл балаларына арналған оқу жүйесін жетілдіру бағытында көп еңбек етті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Спандияр Көбеев өз заманының әлеуметтік-саяси оқиғаларына бейжай қараған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының отарлық саясаты, қазақ халқының әлеуметтік теңсіздік жағдайы оның дүниетанымына терең әсер етті.
Ол патша өкіметінің отаршыл саясатына ашық қарсылық көрсетпегенімен, өз шығармаларында халықтың азаттығы, ұлттық намыс пен білім арқылы ояну идеясын ұсынды. Көбеевтің педагогикалық және әдеби қызметінде ағартушылық демократияшыл бағыт айқын байқалады.
Ол адамды қоғамның негізгі құндылығы деп танып, жеке тұлғаның дамуы үшін ең басты құрал – білім екенін дәлелдеп берді. Оның «Қалың мал» романындағы әлеуметтік сын мен әйел теңдігі мәселесі – сол кездегі қазақ қоғамының түбегейлі өзгерістерге мұқтаж екенін айқын көрсетті.
Кеңес дәуірі орнағаннан кейін Спандияр Көбеев жаңа қоғамдық жүйені де ағартушылық тұрғыдан қабылдады. Ол ауыл мектебін кеңестік білім беру жүйесіне бейімдеуге, жаңа буын мұғалімдерді даярлауға үлес қосты. Сонымен қатар, халық арасында сауатсыздықты жою, оқу-ағарту ісін дамыту ісіне белсене қатысты.
Көбеевтің көзқарастарында негізгі принцип – қазақ халқының мәдени және рухани жаңғыруы, білім арқылы теңдікке жету идеясы болды.
Жеке өмірі
Спандияр Көбеев қарапайым өмір сүрген, өзінің ұстаздық және жазушылық қызметін бірінші орынға қойған адам болған. Оның отбасы мен жеке өмірі туралы мәліметтер көп сақталмағанымен, ол өмір бойы бала тәрбиесіне, жас ұрпаққа білім беруге ерекше көңіл бөлгені белгілі.
Ол өмірлік серігімен бірге бірнеше бала тәрбиелеп өсірді, олардың барлығын оқытуға тырысты. Өз отбасында да ол адамгершілік пен білімге негізделген тәрбие жүйесін ұстанды.
Спандияр Көбеевтің өмір жолында материалдық байлық пен атақ-даңқ емес, рухани құндылықтар мен ел игілігіне қызмет ету басты мақсат болды. Оның қарапайымдылығы мен адалдығы, еңбексүйгіштігі – замандастарының және кейінгі ұрпақтың құрметіне бөледі.
Мұрасы мен маңызы (Наследие и значение)
Спандияр Көбеевтің өмір жолы мен шығармашылық мұрасы – қазақ мәдениеті мен әдебиетінің тарихындағы айрықша кезең. Ол қазақ халқының жаңа замандық ойлау жүйесіне өту процесінің рухани бастауында тұрды.
Біріншіден, оның «Қалың мал» романы – қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздік пен әйел тағдырын көркемдік тұрғыдан талдаған алғашқы туынды. Бұл шығарма кейінгі жазушыларға жаңа бағыт сілтеді. Мысалы, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов сияқты қаламгерлер Көбеевтің әлеуметтік реализм дәстүрін өз шығармаларында жалғастырды.
Екіншіден, Көбеев – қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі. Оның «Үлгілі бала» және «Үлгілі тәржіма» еңбектері мектеп оқушылары мен жас ұрпаққа арналған алғашқы тәрбиелік кітаптар болды. Бұл еңбектердің мазмұны әлі күнге дейін педагогикалық тұрғыдан өзекті.
Үшіншіден, ол қазақ педагогикасының негізін қалаған ұстаздардың бірі ретінде тарихта қалды. Оның әдістемелік еңбектері мен оқу құралдары ХХ ғасыр басындағы қазақ мектебінің дамуында шешуші рөл атқарды.
Көбеевтің шығармалары мен педагогикалық идеялары қазақ қоғамының рухани дамуына, ұлттық сана мен мәдениетке терең із қалдырды.
Ол 1956 жылы 14 қазанда өмірден өтті. Алайда оның еңбектері мен идеялары бүгінгі күнге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Қазіргі қазақ мектептерінде оның шығармалары оқу бағдарламасына енгізілген, есімі Қостанай облысындағы мектептер мен көшелерге берілген.
