Түбір жұрнақ жалғау қалай белгіленеді

Қазақ тілінің морфологиялық құрылымын түсіну үшін түбір, жұрнақ және жалғау ұғымдарын дұрыс ажырата білу маңызды. Бұл – сөздердің құрылымын талдау кезінде кездесетін негізгі ұғымдар. Әсіресе, мектеп оқушылары мен тіл үйренушілер үшін түбір, жұрнақ, жалғау қалай белгіленеді деген сұрақтың жауабын білу өте маңызды.

Тілдің морфологиялық жүйесін түсіну – сөз мағынасын дұрыс ашуға, сөйлем құрылысын сауатты құруға көмектеседі. Бұл мақалада әрқайсысының ерекшеліктерін қарастырып, оларды қалай ажыратуға болатынын түсіндіреміз.

---

1. Түбір дегеніміз не?

Түбір – сөздің бастапқы мағыналы бөлігі, ол ешқандай қосымшасыз өз бетінше қолданыла алады. Түбірдің мағынасы айқын әрі сөздің негізі болып табылады.

Түбір сөздердің мысалдары:

• Кітап, бала, әке, тау, білім, жүр

Кейбір түбір сөздер көп мағыналы болуы мүмкін. Мысалы, “бас” сөзі дене мүшесін де, жетекшілікті де білдіреді.

Түбірді қалай ажыратуға болады?

1. Сөзден барлық қосымшаларды алып тастаймыз. Мысалы:
   • “Білімді” → “білім” (түбір)
   • “Жазушы” → “жаз” (түбір)
2. Түбірдің өз бетінше қолданылу мүмкіндігін тексереміз.
   • “Оқушы” деген сөзде “оқу” – түбір, себебі ол жеке қолданылады.

---

2. Жұрнақ дегеніміз не?

Жұрнақ – жаңа сөз жасау үшін түбірге жалғанатын қосымша бөлік. Ол сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа сөз жасауға мүмкіндік береді.

Жұрнақтың түрлері:

1. Туынды жұрнақтар – жаңа сөздер жасайды:
   • Оқу -шы → оқушы
   • Білім -ді → білімді
   • Жаз -ғыш → жазғыш
2. Сөз түрлендіретін жұрнақтар – сөздің тұлғасын өзгертеді, бірақ түбегейлі жаңа сөз жасамайды:
   • Айту → айтылу (етістік формасы өзгереді)
   • Түсіну → түсінікті (сын есімге айналады)

Жұрнақты қалай ажыратуға болады?

1. Жұрнақсыз сөздің өз мағынасы болуы керек.
   • “Жазушы” сөзінен “-шы” жұрнағын алып тастасақ, “жаз” сөзі қалады.
2. Жұрнақты алып тастасаңыз, түбірдің мағынасы сақталуы керек.
   • “Құрылысты” сөзінен “-ты” жұрнағын алып тастасақ, “құрылыс” сөзі қалады.

---

3. Жалғау дегеніміз не?

Жалғау – сөз бен сөзді байланыстыратын қосымша. Ол жаңа сөз жасамайды, бірақ сөздің сөйлемдегі қызметін анықтайды.

Жалғаудың түрлері:

1. Көптік жалғау: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
   • Кітаптар, адамдар, үйлер
2. Тәуелдік жалғау: -м, -ың, -ы, -іміз, -дары
   • Менің үйім, сенің көлігің, оның кітабы
3. Септік жалғау: -ның, -ға, -ды, -ден, -мен
   • Үйге, баладан, кітаппен
4. Жіктік жалғау: -мын, -сың, -сыз, -мыз, -сыңдар
   • Мен оқушымын, сен мұғалімсің

Жалғауды қалай ажыратуға болады?

1. Жалғау жалғанған сөздің мағынасы өзгермейді.
   • “Үй” сөзіне жалғау қосылса, “үйлер”, “үйге” болады, бірақ түбір өзгермейді.
2. Жалғау сөйлемдегі сөздер арасындағы байланысты көрсетеді.
   • “Далада адамдар жүр” деген сөйлемде “далада” сөзі “да” жалғауын алған.

---

4. Түбір, жұрнақ, жалғауды ажырату жолдары

1. Сөз құрылымын талдау

Кез келген сөзді бөлшектегенде, оны түбір, жұрнақ, жалғау деп бөліп қарастыру керек.

Мысал:
“Кітапханашыларға” сөзіне талдау жасайық:

• Кітап – түбір
• -хана – жұрнақ (жаңа сөз жасады)
• -шы – жұрнақ (адамға қатысты сөз жасады)
• -лар – көптік жалғау
• -ға – септік жалғауы

2. Жалғау мен жұрнақты шатастырмау

• Жұрнақ жаңа сөз жасайды:
  • Жаз + шы = Жазушы
• Жалғау тек байланыстырады:
  • Кітап + тар = Кітаптар

3. Морфологиялық талдау жасау

Әрбір сөзге түбір қайсы, жұрнақ қандай, жалғау бар ма – осыны анықтау керек. Бұл әсіресе қазақ тілі сабақтарында қажет болады.