Түйенің баласы қалай аталады? Қазақ мәдениетіндегі маңызы

Түйе – шөлді аймақтардың ең төзімді жануары, адамзат үшін ғасырлар бойы сенімді серік әрі пайдалы түлік болып келеді. Оның еті, сүті, жүні, терісі және тіпті тезегі де әртүрлі мақсатта қолданылады. Дегенмен, көпшілік түйенің төлін қалай атайтынын нақты біле бермейді. Түйенің баласы ботақан деп аталады. Бұл атау қазақ халқының мал шаруашылығымен тікелей байланысты өмір салтының бір бөлшегі болып саналады.

Түйе туралы жалпы мәлімет

Түйелер екі негізгі түрге бөлінеді: бірөркешті түйе (дромедар) және екіөркешті түйе (бактриан). Бірөркешті түйелер көбінесе Африка мен Араб түбегінде кездессе, екіөркешті түйелер Орта Азия мен Моңғолия аймақтарында көп таралған. Қазақстанда негізінен екіөркешті түйелер өсіріледі, себебі олар қатал климатқа төзімді, ал олардың жүні қалың әрі пайдалы болып саналады.

Ботақанның дүниеге келуі

Түйенің буаздық мерзімі басқа үй жануарларымен салыстырғанда ұзағырақ – 13 айға дейін созылады. Ботақандар әдетте біреу болып туады, сирек жағдайда егіз боталар дүниеге келеді. Туылған кезде ботақанның салмағы 30-40 кг аралығында болады, ал бойы шамамен 90-100 см жетеді. Олар туғаннан кейін бір-екі сағат ішінде аяққа тұрып, емшек емуге дайын болады.

Ботақанның күтімі

Ботақан дүниеге келгеннен кейін 6-8 айға дейін енесін емеді. Осы уақыт аралығында анасы оны ерекше қорғаштап, суықтан, ыстықтан және жыртқыштардан қорғауға тырысады. Бота сүті өте пайдалы, құрамында иммундық жүйені нығайтатын және асқазан-ішек жолдарын жақсартатын пайдалы заттар бар. Қазақ халқы түйе сүтін шұбат жасап ішкен, себебі ол емдік қасиетке ие.

Ботақанның мінезі мен дамуы

Ботақандар өте әлсіз әрі нәзік болып туады. Бірақ бірнеше аптадан кейін олардың аяқтары нығайып, жүру қабілеті жақсарады. 6 айдан кейін ботақандар ана сүтінен бөлек, шөппен қоректенуге көшеді. Ал 1-1,5 жасқа толғанда, олар толығымен енесінен ажыратылады. Дегенмен, толық жетілуі үшін 3-5 жыл қажет.

Ботақанға қатысты қазақ халқының танымдары

Қазақ мәдениетінде ботақанға қатысты көптеген мақал-мәтелдер мен ырымдар бар. Ботаны маңғаз, ақылды әрі төзімді жануар ретінде сипаттайды. Егер түйе ботасын тастап кетсе немесе емеуден бас тартса, оның мойнына ақ шүберек байлап, анасына көрсететін дәстүр бар. Бұл оның мейірімін оятып, ботасын қайта қабылдауына көмектеседі.

Сонымен қатар, қазақтар ботақанды жақсы көретін адамды “ботақаным” деп еркелетеді. Бұл атау баланың ерекше қымбат, сүйкімді, бағалы екенін білдіреді.

Түйе мен ботаның қазақ өміріндегі маңызы

Түйе – көшпелі халықтың көптеген қажеттіліктерін өтеген жануар. Ол жүк тасуға, сүт, ет, жүн және тері алуға пайдаланылған. Ал ботақан – түйе шаруашылығының болашағы болғандықтан, оған ерекше күтім жасалады.

Түйе өсірудің ең үлкен артықшылықтарының бірі – оның өнімдерінің адам денсаулығына пайдасы. Мысалы:

• Шұбат – иммунитетті көтереді, асқазан ауруларын емдеуге көмектеседі.
• Түйе жүні – жылуды жақсы сақтайды, буын ауруларына ем.
• Түйе еті – майсыз, диеталық ет түрі болып есептеледі.