Түлкінің баласын қалай атайды? Қазақша толық түсініктеме

Табиғатта тіршілік ететін жануарлардың әрқайсысының өз ерекшелігі, мінезі, тіршілік ету тәсілі бар. Солардың ішінде қулығымен танымал аң – түлкі. Қазақ халқы ертеден-ақ бұл аңды ерекше сипаттап, оның бейнесін аңыз-ертегілер мен мақал-мәтелдерге қосып отырған. Түлкі туралы көп айтылғанымен, оның ұрпағы, яғни төлінің қалай аталатынын білетіндер аз. Бұл мақалада біз түлкінің баласын қалай атайды деген сұраққа жауап беріп қана қоймай, сол төлі туралы қызықты әрі маңызды мәліметтермен бөлісеміз.

Түлкі – кім өзі?

Түлкі – жыртқыш аң, ит тұқымдастылар қатарына жатады. Оның бойындағы ерекше қулық, айлакерлік қасиеттері халық арасында кеңінен таралған. Түрлі аймақтарда түлкілердің бірнеше түрі кездеседі, мысалы, қызғылт сары, күміс түсті немесе шөл далада мекендейтін бозғылт түлкілер. Олар көбінесе ормандарда, далаларда, кейде адам мекеніне жақын маңда тіршілік етеді.

Ұрпағы қалай дүниеге келеді?

Түлкілер көктемде – наурыз-сәуір айларында шағылысады. Буаздық мерзімі шамамен 51-53 күн, яғни 2 айға жуық уақытты құрайды. Осыдан кейін аналық түлкі ін қазып, сол жерде төлдейді. Бір уақытта 4-6 күшіктей алады, кейде олардың саны одан да көп болуы мүмкін.

Түлкінің күшіктері дүниеге соқыр, әлсіз күйде келеді. Олар алғашқы 2-3 апта бойы көздерін аша алмайды және тек аналарының сүтімен қоректенеді. Сол уақытта іннен шықпайды, тек анасымен бірге болады. Алғашқы бірнеше аптада аналық түлкі төліне ерекше қамқорлық жасап, оларға азық тасиды және сыртқы қауіптен қорғайды.

Сонымен, түлкінің баласы қалай аталады?

Табиғаттану ғылымында түлкінің баласы «күшік» деп аталады. Бұл атау ит тұқымдастарына ортақ, мысалы, қасқырдың, иттің, шибөрінің төлі де осылай аталады. Күшік сөзі қазақтың тұрмыстық лексиконында жиі кездеседі, көбінесе итке қатысты айтылғанымен, ғылыми және зоологиялық тұрғыдан ол басқа ит тектес аңдарға да қатысты қолданылады.

Назар аударыңыз! Көпшілік түлкінің төліне ерекше атау бар деп ойлайды, алайда қазақ тілінде де, ғылыми терминологияда да ол кәдімгі күшік деп аталады.

Күшіктің өсуі мен дамуы

Түлкінің күшігі өте жылдам өседі. 4-5 аптаға келгенде олар іннен сыртқа шығып, айналаны зерттей бастайды. Бұл кезеңде аналық түлкі оларға тірі азық – ұсақ кеміргіштер, жәндіктер алып келіп, аң аулауды үйретеді. Күшіктер 3 айдан кейін өз бетімен тіршілік етуге қабілетті бола бастайды.

Жаздың соңына қарай, яғни тамыз айында күшіктер ересек түлкіге айналып, отбасынан бөлініп, өз аймағын іздеуге көшеді. Бірақ кейде күзге дейін аналарының жанында жүреді.

Түлкі мен оның төлін қорғау

Табиғаттағы тепе-теңдік үшін түлкілердің рөлі өте маңызды. Олар кеміргіштер мен ұсақ аңдардың санын реттеп, экожүйедегі тепе-теңдікті сақтайды. Өкінішке қарай, аңшылық пен орман-тоғайлардың азаюына байланысты түлкілердің саны кей аймақтарда күрт төмендеп бара жатыр.

Түлкінің күшіктері де осындай қауіпке жиі ұшырайды. Сондықтан қазіргі таңда көптеген экологиялық ұйымдар түлкі мен оның ұрпағын қорғау бағытында түрлі бағдарламалар ұйымдастыруда.

Түлкі туралы қызықты деректер

• Түлкінің иіс сезуі өте жақсы дамыған, тіпті қар астындағы тышқанды да иіспен таба алады.
• Олар екі түрлі дыбыс шығара алады – үрген тәрізді және ащы, жылағандай үн.
• Кейде аналық түлкілер інін бірнеше жыл қатарынан қайта пайдаланады.
• Түлкілердің соғымға пайдаланылмайтыны да қызық: олардың еті иісінен әрі аңыздағы «қулық» қасиеттеріне байланысты тағам ретінде сирек қолданылады.