Тұңғышбай Жаманқұлов өмірбаяны – Қазақ өнерінің майталманы
Қазақ өнерінің тарихында есімі алтын әріппен жазылған тұлғалардың бірі – Қазақстан Республикасының халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, театр және кино актері, режиссер, ұстаз, қоғам қайраткері Тұңғышбай Жаманқұлов. Ол – бірнеше буын көрерменнің сүйікті әртісі ғана емес, қазақ мәдениетінің өркендеуіне айрықша үлес қосқан, сахна мен экранды ұлт руханиятына қызмет ететін үлкен мектепке айналдырған өнер майталманы. Оның әрбір бейнесі – халықтың жан дүниесінен орын алған, ой салған, әсер қалдырған образдар.
Тұңғышбай Жаманқұлов – шығармашылықпен бірге қоғамдық өмірге де белсене араласқан, тәуелсіз Қазақстанның мәдени саясатына үлес қосқан қайраткер. Оның шығармашылық ізденістері мен актерлік шеберлігі қазақ өнерінің дамуындағы жаңа белестерді ашып, театр мен кино саласында классикалық деңгейде бағаланатын туындылардың тууына себеп болды.
Тұңғышбай жаманқұлов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Тұңғышбай Қадырұлы Жаманқұлов 1948 жылы 2 қаңтарда Алматы облысының Жамбыл ауданында дүниеге келді. Болашақ актердің туған жері – табиғаты әсем, тауы мен даласы үндескен өлке. Қазақы дәстүрге берік ауылда өскен бала ұлттық болмысты ерте сіңіріп, жастайынан өнерге бейім болды.
Отбасы қарапайым, еңбекқор жандар еді. Әкесі – Қадыр Жаманқұлов ауыл шаруашылығында еңбек етіп, отбасын асыраған, анасы – шаңырақтың ұйытқысы болған, қазақы салт-дәстүрді ұстанған, бала тәрбиесіне ерекше мән берген жан. Осындай тәрбиелік ортада өскен Тұңғышбай жастайынан еңбекқорлыққа, адамгершілікке үйренді.
Балалық шағында ол ауылдағы мәдени шараларға жиі қатысып, ән айтып, түрлі сахналық қойылымдарға бейім болды. Мұғалімдері де оның өнерге икемін байқап, әртүрлі үйірмелерге тартты. Әсіресе мектептегі әдеби кештерде ол басты рөлдерді сомдап, замандастарының есінде талантты, дарынды бала ретінде қалды.
Ол кезде ауыл сахнасында қойылған шағын спектакльдер мен мектеп концерттері болашақ актердің өнердегі алғашқы қадамы еді. Жас Тұңғышбайдың бойындағы сахнаға деген құштарлық күннен-күнге арта түсті. Бұл орта оның шығармашылық жолға түсуіне мықты негіз қалады.
Оқуы және алғашқы қадамдары
Мектепті тәмамдаған соң, өнерге деген құштарлық оны Алматыдағы Қазақ ұлттық өнер институтына (қазіргі Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы) алып келді. Ол актерлік шеберлік факультетіне оқуға түсіп, кәсіби білім алды. Бұл оқу орнында ол сахна өнерінің теориялық және практикалық қырларын меңгеріп, қазақ театр өнерінің майталмандарының тәлімін көрді.
Студенттік жылдары Жаманқұлов ерекше еңбекқорлығымен, өнерге деген адалдығымен көзге түсті. Ол тек актерлік техникаға ғана емес, режиссураға да қызығып, шығармашылық ой-өрісін кеңейте түсті. Курстастары арасында әрқашан белсенді, көшбасшы ретінде танылды.
1969 жылы оқуын аяқтағаннан кейін ол М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына қабылданды. Бұл театр – қазақ мәдениетінің қара шаңырағы, сондықтан жас актер үшін үлкен мектеп әрі өмірлік арена болды. Оның алғашқы рөлдері бірден көрермен ықыласына бөленді.
Сахнаға шыққан алғашқы жылдарында-ақ ол өзіне тән табиғи харизма, шынайылық, эмоциялық тереңдік арқылы ерекшеленді. Әрбір кейіпкердің жан дүниесін ашып, көрерменге жеткізе білу – оның актерлік мектебінің басты қыры болды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Театрдағы рөлдері
Тұңғышбай Жаманқұловтың актерлік жолы – қазақ театр өнерінің тарихындағы ең жарқын беттердің бірі. Ол М.Әуезов атындағы театр сахнасында ондаған басты рөлдер сомдап, классикалық және заманауи драматургия туындыларын жоғары деңгейде орындады.
Оның ерекше танымал болған кейіпкерлерінің қатарында:
- Шекспирдің «Гамлетіндегі» Гамлет,
- Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыландысындағы» Қобыланды,
- Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқтысындағы» Ақан сері,
- Чеховтың пьесаларындағы түрлі психологиялық образдар бар.
Әсіресе, Ақан серінің бейнесі – оның шығармашылық жолындағы үлкен белес болды. Бұл рөл арқылы ол қазақтың ұлттық рухын, өнер адамының күрделі жан дүниесін терең жеткізе алды.
Кинодағы шығармашылығы
Жаманқұлов тек театрда ғана емес, кинода да үлкен табыстарға жетті. Ол ондаған көркем фильмдерде ойнап, экран арқылы да көрерменнің сүйіктісіне айналды.
Көрнекті фильмдерінің ішінде:
- «Көксерек» (1973) – драмалық рөлдерімен ерекшеленген,
- «Жаушы»,
- «Сіз кімсіз, Ка мырза?»,
- «Абылай хан»,
- «Жаужүрек мың бала» сияқты кинотуындылар бар.
Кинодағы бейнелері де театрдағыдай шынайылығымен, психологиялық тереңдігімен ерекшеленді.
Режиссура және басқарушылық қызметі
Жаманқұлов тек актер ретінде ғана емес, режиссер, ұйымдастырушы ретінде де танылды. Ол Т.Жүргенов атындағы өнер академиясында ұстаздық қызмет атқарып, көптеген шәкірт тәрбиеледі. Оның шәкірттері бүгінде қазақ сахнасында үлкен жетістіктерге жеткен өнер иелері.
Ол Қазақстан Театр қайраткерлері одағының төрағасы ретінде де мәдени салаға қызмет етті. Бұл қызметінде ол қазақ театрын халықаралық деңгейде танытуға, өнерпаздардың шығармашылық еркіндігін қорғауға, жастарға қолдау көрсетуге ерекше еңбек сіңірді.
Марапаттары мен жетістіктері
- Қазақстанның халық әртісі атағы (1990).
- Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
- «Парасат» орденінің иегері.
- Театр мен кино саласындағы көптеген халықаралық фестивальдерге қатысып, жүлделерге ие болған.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Тұңғышбай Жаманқұлов – тек өнер адамы ғана емес, қоғамның белсенді азаматы. Ол әрдайым ұлттық мәдениетті, тілді, дәстүрді сақтауды және дамытуды насихаттап келді. Оның сөздері мен сұхбаттарында ұлттық рухты көтеру, қазақ өнерін әлемдік аренаға шығару туралы ойлар жиі айтылады.
Саяси көзқарас тұрғысынан ол тәуелсіздік құндылықтарын қорғап, Қазақстанның мәдени саясатына қатысты пікірлерін ашық білдірді. Әсіресе, өнердегі жастардың еркін ойлауына, шығармашылық ізденістеріне жол ашу қажеттігін жиі көтерді.
Жеке өмірі
Тұңғышбай Жаманқұлов – отбасы құндылықтарын жоғары бағалаған жан. Өмірлік жары да өнер саласымен байланысы бар шығармашылық ортадан шыққан. Олар бірге балалар тәрбиелеп, ұрпақ өсірді.
Әртістің отбасы әрқашан мәдениетке, өнерге жақын болды. Жаманқұловтың балалары да әке жолын жалғастырып, өнерге бейімделгені белгілі. Отбасы мүшелері үшін ол – тек танымал әртіс емес, сүйікті әке, қамқор жанұя басшысы.
Мұрасы мен маңызы
Тұңғышбай Жаманқұловтың шығармашылық мұрасы – қазақ театры мен киносының тарихындағы баға жетпес қазына. Ол сомдаған рөлдер – ұлт өнерінің алтын қорына енген бейнелер.
Оның ең басты мұрасы – шәкірттері мен ізбасарлары. Ол тәрбиелеген өнерпаздар қазақ сахнасының жаңа толқынын қалыптастырды. Сонымен бірге, ол қазақ театрын халықаралық деңгейде танытуға үлес қосты.
Қазақ өнеріндегі оның орны ерекше. Ол тек актер ретінде ғана емес, ұстаз, қайраткер, мәдениет жанашыры ретінде де есте қалады.
