Телжан Шонанов өмірбаяны – Қазақ ағартушысы, ғалым, тілші және қоғам қайраткері
Телжан Шонанұлы (1894–1938) — қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы аса көрнекті ағартушысы, ғалым-тілтанушы, педагог, қоғам қайраткері. Ол қазақтың білім беру жүйесінің қалыптасуына, тіл ғылымының дамуына, ұлттық сана мен мәдениеттің жаңғыруына орасан зор үлес қосты. Телжан Шонанұлы өз дәуіріндегі ең алдыңғы қатарлы зиялылармен иық тіресіп, қазақ халқының өркениеттік дамуына қызмет етті. Ол ұлттың рухани өрлеуін білім мен ғылым арқылы жүзеге асыруды мақсат етті.
Ол өз өмірінде ұстаз, зерттеуші, әдіскер, аудармашы және қоғам қайраткері ретінде бірнеше салада еңбек етіп, ұлттық мәдениеттің биік тұлғаларының біріне айналды. Телжанның өмірі — ұлттық ағарту қозғалысының, тәуелсіз ой мен еркіндікке ұмтылған қазақ зиялыларының тағдырымен біте қайнасқан күрделі жол.
Телжан шонанов өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Телжан Шонанұлы 1894 жылы қазіргі Ақтөбе облысы Ырғыз ауданына қарасты ауылдардың бірінде дүниеге келген. Ол шомекей тайпасынан шыққан. Телжанның отбасы қарапайым шаруа болғанымен, ел ішінде қадірлі, еңбекқор, адал адамдар ретінде танылған. Қазақы тәрбиенің, ауыл ортасының ықпалымен Телжан бала кезінен адалдыққа, еңбекке және білімге құштар болып өсті.
Телжанның балалық шағы қазақ даласындағы ағартушылық қозғалыс күшейген кезеңге тұспа-тұс келді. Ыбырай Алтынсариннің ашқан мектептері мен орыс-қазақ училищелерінің үлгісі ауыл арасында кең тарай бастаған кез еді. Сол заманның рухы жас Телжанға ерекше әсер етті. Ол ерте жастан сауатын ашып, оқу мен жазуға машықтанып, білімге ұмтылыс танытты.
Телжанның туған жері — Торғай өңірі — сол кезде қазақ руханиятының ірі орталықтарының бірі болатын. Бұл өлкеден Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Елдес Омаров сияқты тұлғалар шыққан. Осындай ортада өсіп, білімге деген ынтасы артқан Телжан кейін осы ағартушы буынның серігіне айналды.
Ата-анасы қарапайым шаруалар болса да, балаларының оқуына ерекше көңіл бөлген. Телжан ауыл молдасынан бастап, кейін ауыл мектебінде білім алды. Оның зеректігі мен есте сақтау қабілеті жоғары болған. Сол кездегі ауыл мұғалімдері оның алғырлығын байқап, Орынбордағы оқу орнына жолдама береді. Осылайша Телжанның ғылым мен білім жолындағы сапары басталады.
Білім алуы және алғашқы қызмет жолы
Телжан Шонанұлының оқу жолы жүйелі әрі табанды болды. 1908–1912 жылдары ол Ырғыздағы орыс-қазақ училищесінде білім алды. Бұл оқу орны қазақ балаларына арналған ең алғашқы заманауи білім беретін мекемелердің бірі еді. Телжан осы жерде орыс тілі, математика, география, тарих және табиғаттану пәндерін меңгеріп шықты.
1912 жылы ол Орынбордағы мұғалімдер семинариясына түседі. Бұл оқу орны сол кезеңдегі ең беделді педагогикалық мекеме болатын. Мұнда Телжан заманының озық білімін игеріп, педагогика мен әдістемені меңгерді. Ол тек оқумен шектелмей, қоғамдық іс-шараларға қатысып, қазақ жастарының мәдени және ағартушылық ұйымдарында белсенділік танытты.
Оқуын аяқтаған соң, 1916 жылы Ырғыз уезіндегі ауыл мектебінде мұғалім болып қызметін бастады. Мұғалімдік қызметін ол үлкен жауапкершілікпен атқарды. Сабақ беру барысында қазақ балаларына ана тілінде сапалы білім беруге ұмтылды. Ол жаңа оқыту әдістерін қолдануға тырысып, тәжірибе жүзінде педагогикалық жаңалықтар енгізді.
1917 жылы болған Ақпан төңкерісінен кейін қазақ қоғамы саяси және мәдени тұрғыда ояна бастады. Сол жылы өткен Екінші жалпықазақ съезіне Телжан да қатысып, Алаш қозғалысының ағартушылық бағытына қолдау білдірді. Ол ұлттық мектептер ашу, ана тілінде білім беру және жаңа оқу бағдарламаларын жасау қажеттігін жақтады.
1920 жылдары Телжан Шонанұлы кеңес дәуірінің алғашқы ағарту ісінде қызмет етті. Орынборда және Қызылордада Халық ағарту комиссариаты жүйесінде жұмыс істеп, қазақ мектептеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдарды дайындауға қатысты. Ол осы кезеңде қазақ тілін оқытуға арналған жаңа бағдарламалар мен оқу әдістемелерін жасады.
1926 жылдан бастап Қызылордада педагогикалық институтта, кейін Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінде оқытушы, доцент ретінде қызмет етті. Оның дәрістерін тыңдаған студенттер кейін қазақ педагогикасының көрнекті өкілдеріне айналды.
Шығармашылығы, еңбектері және жетістіктері
Телжан Шонанұлы — қазақ тілін, педагогикасын және оқу-ағарту ісін дамытуға орасан үлес қосқан ғалым. Оның еңбектері кең ауқымды: оқулықтар, әдістемелік құралдар, ғылыми мақалалар мен зерттеулер.
Ол өз өмірінде 30-дан астам оқулық пен оқу құралын жазған. Солардың ішінде:
- «Оқу құралы» — бастауыш мектепке арналған хрестоматия;
- «Қазақ жер мәселелерінің тарихы» — жер қатынастары мен отырықшылыққа көшу тақырыбындағы зерттеу;
- «Қазақстан географиясы» — мектептерге арналған өлкетану еңбегі;
- «Ересектерді сауаттандыру әдісі», «Орыстарға қазақ тілін үйрету тәсілі» сияқты әдістемелік құралдар;
- «Жаңалыққа жетекші», «Дауыстап оқу әдісі» атты педагогикалық еңбектері ерекше маңызға ие.
Ол тек оқу құралдарын жазумен шектелмей, тіл ғылымы мен терминологияның дамуына да еңбек сіңірді. Қазақ тіліндегі ғылыми ұғымдарға қазақы балама табуға тырысты. Экономика, география, қоғамтану салалары бойынша қазақ-орыс терминологиялық сөздіктер жасаған.
Телжанның педагогикалық көзқарасы – баланы тұлға ретінде дамыту, оқытуды өмірмен байланыстыру, ана тілінде сапалы білім берудің маңызын түсіндіру болды. Ол “мұғалім ең әуелі тәрбиеші, содан кейін білім беруші” деген қағиданы ұстанған.
Оның “Қазақ жер мәселелерінің тарихы” атты еңбегі қазақ халқының жерге қатысты құқықтық және тарихи жағдайларын талдап, патша үкіметінің отарлық саясатына сын тұрғысынан баға берді. Бұл еңбек өз уақытында батыл жазылған ғылыми зерттеу болды.
Сонымен бірге, Телжан қазақ тілінің грамматикалық жүйесін талдап, фонетика мен морфология салаларында зерттеулер жүргізді. Ол Ахмет Байтұрсынұлының тіл реформасын қолдап, қазақ әліпбиін жетілдіру ісіне белсенді қатысты.
Оның ғылыми және әдістемелік еңбектері бүгінгі педагогика мен тілтану саласында да өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Телжан Шонанұлы — тек ғалым емес, қоғам қайраткері де болды. Ол қазақ халқының болашағын білім мен мәдениет арқылы көруге тырысқан тұлға еді.
1917 жылы ол Алаш қозғалысын қолдап, оның ағартушылық идеясын жақтады. Ол ұлттың теңдігі мен дербестігін білім арқылы қорғауға болатынын түсінді. Алаш зиялыларымен бірге халықтың сауатын ашу, ұлттық мектептер жүйесін қалыптастыру ісіне белсене қатысты.
Кеңес билігі орнағаннан кейін де Телжан білім мен мәдениеттің дамуына күш салды. Ол ұлт мүддесіне қызмет ету идеясынан бас тартпай, қазақ мектебінің болашағы үшін жұмыс істеді. Бірақ 1930-жылдары басталған саяси қуғын-сүргін кезінде ұлттық бағыттағы көптеген зиялылар сияқты ол да “ұлтшыл” деген жаламен айыпталды.
1937 жылы шілде айында Телжан Шонанұлы тұтқындалып, “халық жауы” деп жарияланды. 1938 жылы ақпан айында ату жазасына кесілді. Бұл — қазақ ғылымы мен мәдениеті үшін орны толмас қаза болды.
Ол өмірінің соңына дейін өз ұстанымынан тайған жоқ. Білім мен ұлттық рухты сақтау — оның өмірлік принципі болды.
Жеке өмірі
Телжан Шонанұлының жұбайы — Шахзада Шонанова. Ол да өз заманының білімді, мәдениетті әйелдерінің бірі болған. Шахзада медицина саласында білім алып, ағарту ісінде қызмет еткен.
Ерлі-зайыпты Шонановтар қазақ қоғамындағы әйелдің білім алуына, қоғам өміріне белсенді араласуына үлгі көрсетті. Екеуі де өз еңбектерін ұлттың болашағына арнады.
Өкінішке қарай, Телжанның ұрпақтары мен отбасы туралы деректер аз сақталған. Себебі 1937–1938 жылдардағы қуғын-сүргін олардың өмірін де қиындатқан. Шахзада да кейін қуғынға ұшырап, біраз уақыт қамауда болған.
Телжанның жеке өмірі қарапайым болғанымен, рухани бай еді. Ол бос уақытын кітап оқуға, зерттеуге, жас мұғалімдерге кеңес беруге арнаған. Қоғамдық өмір мен ғылыми ізденіс оның тұрмысындағы басты мақсат болды.
Мұрасы мен тарихи маңызы
Телжан Шонанұлының мұрасы бүгінгі Қазақстан үшін аса маңызды рухани байлық. Оның еңбектері — қазақ білім беру жүйесінің қалыптасуындағы негізгі іргетастардың бірі.
Біріншіден, Телжан қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіріп, оқу құралдарын жазып, ана тіліндегі педагогика ғылымының негізін салды.
Екіншіден, ол қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру ісінде орасан еңбек етті. Терминология, грамматика, фонетика салаларындағы тұжырымдары қазақ тіл білімінің дамуына жол ашты.
Үшіншіден, оның зерттеулері — қазақ жері мен халқының тарихын терең түсінуге мүмкіндік беретін құнды еңбектер. “Қазақ жер мәселелерінің тарихы” еңбегі — тарихи-әлеуметтік тұрғыдан ұлт тағдырына әсер еткен зерттеу.
Төртіншіден, ол қазақ педагогикасында оқытудың жаңа әдістерін енгізіп, мұғалімдерді даярлау ісінде жаңашыл бағыт ұсынды.
Бесіншіден, оның өмір жолы — ұлтқа адал қызмет етудің, әділдік пен білімге сенудің үлгісі.
Телжан Шонанұлы 1992 жылы ресми түрде ақталды. Бұл — әділеттің орнауы мен тарихи шындықтың қалпына келуі еді. Бүгінде оның есімі мектептерге, көшелерге беріліп, еңбектері қайта басылып шығуда.
Оның педагогикалық және тілтанушылық мұрасы жас ұрпақтың рухани тәрбиесінде маңызды орын алады. Телжанның идеялары — бүгінгі білім беру жүйесінде де өз маңызын жоймаған.
