Тынымбай Нұрмағамбетов өмірбаяны
Қазақ әдебиеті – халықтың рухани айнасы, ұлттық болмысы мен дүниетанымын бейнелейтін мәңгілік құндылықтар жүйесі. Сол әдебиеттің дамуына өзіндік қолтаңбасымен үлес қосқан қаламгерлердің бірі – Тынымбай Нұрмағамбетов. Оның шығармалары ауыл өмірінің терең иісін, қазақ тұрмысының шынайы келбетін, адамның ішкі жан-дүниесіндегі арпалысты, рухани ізденісті дәл бейнелеуімен ерекшеленеді.
Тынымбай Нұрмағамбетов – шын мәніндегі қазақ прозасының шебері. Ол өз әңгімелерінде және повестерінде қарапайым адамның өмірін, оның қуанышы мен мұңын, еңбегін, тағдырын, қоғамдағы орнын терең психологиялық суреттеумен көрсетті. Оның шығармашылығы арқылы қазақ әдебиетінде ауыл прозасының жаңа тынысы ашылды.
Бұл мақалада жазушының өмірбаяны, балалық шағы, білім және еңбек жолы, шығармашылық ізденістері, қоғамдық көзқарасы, жеке өмірі және мұралық маңызы жан-жақты талданады.
Тынымбай нұрмағамбетов өмірбаяны
Балалық шақ және отбасы
Тынымбай Нұрмағамбетов 1945 жылы 10 маусымда Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданының Қосүйеңкі ауылында дүниеге келген. Бұл өңір – Сыр бойының табиғаты көркем, мәдениеті мен дәстүрі бай аймақ. Осы топырақта дүниеге келген жазушының болашақ шығармашылық болмысына туған жерінің табиғаты мен адамдарының мінезі айрықша ықпал етті.
Әкесі қарапайым шаруа болған, жермен, малмен, еңбекпен күн көрген адам еді. Ол ұлын адалдыққа, еңбекқорлыққа, қарапайымдылыққа баулыды. Анасы да ауылдағы тұрмыс-тіршіліктің бар ауыртпалығын көтеріп, бала тәрбиесіне үлкен мән берген. Осындай отбасылық орта жас Тынымбайдың бойында адамгершілік қасиеттерді ерте қалыптастырды.
Балалық шағы соғыстан кейінгі қиын кезеңмен тұспа-тұс келді. Ол аштық пен жоқшылықтың, ауыл тұрмысының қиындығын өз көзімен көріп өсті. Бұл кезең оның жадында өмірлік сабақ болып қалды және кейінгі шығармаларында сол жылдардың рухы жиі бейнеленеді.
Жазушының балалық шағы табиғат аясында өтті. Ол ауылдағы адамдардың мінез-құлқын, тұрмыс-салтын, қарым-қатынасын бала кезден-ақ зерек көзбен бақылады. Ауыл қарияларының әңгімелерін тыңдап, олардың өмірге көзқарасынан көп нәрсе үйренді. Осы орта оның болашақта кейіпкерлерін дәлдікпен, нанымды етіп суреттеуіне негіз болды.
Тынымбай Нұрмағамбетовтың туыстық ортасы мен ауылдағы еңбекқор адамдардың өмірі оның шығармашылығында қайталанбас реалистік сипатта бейнеленеді. Ол әр кейіпкерінің бойынан өзі көрген ауыл адамдарының өмірін, психологиясын, болмысын алып жазды. Сондықтан оның прозасы шынайы әрі нанымды болып келеді.
Білім және алғашқы қадамдар
Болашақ жазушының алғашқы білім ордасы – туған ауылындағы орта мектеп. Мектеп жылдарында ол әдебиет пен тілге ерекше қызығушылық танытты, қазақ ақын-жазушыларының шығармаларын көп оқыды. Сыныптағы қабырға газетіне мақалалар мен шағын әңгімелер жазып, әдебиетке деген ынтасын ерте танытты.
Мектепті тәмамдаған соң Тынымбай Нұрмағамбетов Қызылорда педагогикалық институтының (қазіргі Қорқыт Ата атындағы университет) қазақ тілі мен әдебиеті факультетіне оқуға түседі. 1968 жылы жоғары оқу орнын үздік бітіріп, филолог мамандығын алады.
Институт қабырғасында жүргенде ол әдеби үйірмелерге қатысып, алғашқы шығармаларын жергілікті баспасөз беттерінде жариялай бастайды. Сол кездің өзінде оның жазу мәнері ерекше, тілі бай, бейнелеу тәсілі шынайы екенін ұстаздары атап өтеді.
Оқу бітірген соң еңбек жолын журналистика саласынан бастады. Алғашында Қызылорда облысындағы көп тиражды «Су құрылысшысы» газетінде тілші, кейін облыстық радио комитетінде редактор болып қызмет атқарды. Бұл қызметтер оның жазушылық тәжірибесін шыңдап, өмірлік байқауларын кеңейтті.
1970-жылдары Алматыға қоныс аударып, «Жазушы» баспасында редактор болып жұмыс істейді. Әдеби ортаға жақын болу жазушының шығармашылық шабытына ерекше әсер етті. Ол әдебиет саласында тәжірибелі қаламгерлермен араласып, шеберлігін жетілдірді.
1981 жылы Мәскеудегі М. Горький атындағы Жоғары әдеби курсты тәмамдайды. Бұл оқу оны кәсіби жазушы ретінде қалыптастырды, орыс әдебиетінің классикалық дәстүрлерін меңгеріп, шығармашылық көкжиегін кеңейтті. Осы кезеңнен бастап Тынымбай Нұрмағамбетов қазақ әдебиетінде өзіндік қолтаңбасымен танылған тұлғаға айналды.
Шығармашылық, қызмет және жетістіктер
Тынымбай Нұрмағамбетовтың шығармашылық жолы 1970 жылдардың басынан басталды. Оның алғашқы әңгімелері мен повестері қазақ ауылындағы адамдардың тағдырын, рухани әлемін, тіршілік қамын шынайы бейнеледі.
Алғашқы әңгімелер жинағы «Қауын иісі» 1971 жылы жарық көрді. Бұл кітап жас жазушының есімін әдеби ортаға танытты. Жинақтағы әңгімелерде балалық шақ естелігі, ауыл тіршілігінің иісі, адамдар арасындағы тазалық пен адамгершілік тақырыптары көркем тілмен суреттелді.
Келесі жинақтары — «Қош бол, ата!», «Қарлығаштың ұясы», «Дарияның арғы беті», «Бәйтеректер», «Туған ауыл түтіні», «Балалық шақтың әндері», «Айқай», «Ауғандық құстар», «Періштелердің өлімі» — әрқайсысы жазушының көркемдік ізденісін айқындап, қазақ прозасының жаңа белесін көрсетті.
Оның шығармаларының басты тақырыптары — ауыл өмірі, еңбек адамдарының тағдыры, заманның өзгерісі, адам мен қоғамның арақатынасы. Әрбір туындысында жазушы адамдық қасиетті, ар-ұятты, мейірім мен әділдікті жоғары қояды.
Тынымбай Нұрмағамбетов өз кейіпкерлерін өмірден алып жазады. Оның адамдары – ауылдағы қарапайым еңбеккерлер, қарттар мен балалар, мұғалімдер мен құрылысшылар. Ол олардың ішкі жан дүниесін ашып, өмірлік шындығын көрсетеді.
Жазушының стиліне тән ерекшелік – тілінің қарапайымдылығы мен шынайылығы. Ол күрделі ойды жеңіл жеткізе біледі, әрбір сөзді өмірдің өзінен алады. Әңгімелерінде юмор мен иронияны орнымен қолданады.
Оның прозалық туындыларымен қатар драматургиялық шығармалары да бар. «Жоғалған көл», «Кемпірлер үкімі» атты пьесалары сахналанып, көрермен ықыласына бөленді. Сондай-ақ, ол кино саласында да еңбектеніп, «Тырналар ұшып барады» атты телефильмнің сценарийін жазған.
Жазушының шығармалары бірнеше тілге аударылып, шетел оқырмандарына да таныс болды. Оның туындылары орыс, ағылшын, неміс тілдерінде жарық көріп, қазақ әдебиетінің халықаралық деңгейде танылуына үлес қосты.
Тынымбай Нұрмағамбетов — еңбекқор әрі принципшіл жазушы. Ол шығармашылықта шындық пен көркемдікті үйлестіруді басты мақсат санады. Әдебиеттегі әділеттілік пен адалдыққа, адам рухының биіктігіне сенді.
Жетістіктері:
- 1979 жылы «Қауын иісі» кітабы үшін М. Горький атындағы Бүкілодақтық жастар сыйлығының дипломына ие болды.
- 2000 жылы Қазақ ПЕН-клубының арнайы сыйлығын алды.
- 2006 жылы «Құрмет» орденімен марапатталды.
- 2020 жылы «Періштелердің өлімі» романы үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықты иеленді.
- 2025 жылы ел мәдениетіне қосқан зор үлесі үшін «Отан» орденімен марапатталды.
Оның шығармашылығы қазақ әдебиетінің алтын қорына енді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Тынымбай Нұрмағамбетов – саясаттан гөрі руханият пен адамдық құндылықтарға ден қойған тұлға. Ол қоғамдағы өзгерістерді әдебиет арқылы көрсетуді, халықтың арман-үмітін, мұңын көркем сөз арқылы жеткізуді басты мақсат етті.
Оның шығармаларында әділдік, адамдық, ізгілік идеясы басым. Жазушы үшін басты тақырып – адам тағдыры. Ол әр кейіпкерінің ішкі әлемі арқылы қоғамдағы моральдық мәселелерді көтереді.
Нұрмағамбетов ешқашан тікелей саясатқа араласқан жоқ, бірақ оның прозасында заманының шындығы көрініс тапқан. Кеңес дәуіріндегі жүйенің адам психологиясына әсері, ауыл мен қала арасындағы айырмашылық, рухани дағдарыс сияқты мәселелер оның әңгімелерінде бейнеленеді.
Жазушының сұхбаттарында да рухани тазалық, адамгершілік, әдебиеттің тәрбиелік рөлі жайында ойлары жиі айтылады. Ол әдебиетті қоғамның айнасы деп санайды және жазушының борышы – халықтың шындығын айту деп есептейді.
Тынымбай Нұрмағамбетовтың дүниетанымы гуманистік сипатта. Ол адамды ар-намысымен, еңбекқорлығымен, рухымен бағалайды. Қоғамдағы әділетсіздікке қарсы үн көтеріп, шынайы өмірдің бейнесін жеткізуге тырысты.
Жеке өмірі
Жазушының жеке өмірі көпшілікке беймәлім. Ол өмірін әдебиетке арнаған адам ретінде танылған. Отбасына, ата-анаға, балалық шаққа деген сүйіспеншілік сезімі оның барлық шығармасында айқын көрінеді.
Оның өз өміріндегі жеке сәттерді жария етпеуі — қарапайымдылық пен ішкі мәдениеттіліктің белгісі. Тынымбай Нұрмағамбетов жеке өмірінде де кішіпейіл, сабырлы, адамға жақын тұлға болған.
Достары мен әріптестері оны шынайы, әзілге бай, бірақ сөзге ұста адам ретінде сипаттайды. Ол ешқашан даңқ пен атаққа ұмтылмаған, өз ісіне адал еңбек еткен қаламгер.
Жазушының шығармаларындағы отбасылық мотивтер, әке мен бала, ана мен ұл арасындағы қарым-қатынас көріністері оның өмірлік құндылықтарын айқын көрсетеді. Махаббат, адалдық, жауапкершілік – оның адамдық ұстанымдарының өзегі.
Мұра және маңызы
Тынымбай Нұрмағамбетовтың шығармашылық мұрасы – қазақ әдебиетінің баға жетпес байлығы. Ол өз прозасында ұлттық болмысты, қазақ ауылын, дәстүр мен руханиятты көркем бейнелеудің жаңа мектебін қалыптастырды.
Оның әңгімелері – шағын көлемде үлкен ой айтудың үлгісі. Ол әрбір оқиға арқылы адам жанын, оның психологиялық иірімдерін терең ашып көрсетті.
Нұрмағамбетовтың прозасы қазақ оқырманына ғана емес, жалпы адамзатқа түсінікті. Себебі ол адамзаттық құндылықтарды — мейірім, ар, ұят, намыс, сүйіспеншілік сияқты мәңгілік ұғымдарды қозғайды.
Ол әдебиетке ауылды әкелді. Ауылдың иісі, тіршілігі, табиғаты, тұрмысы, рухы — бәрі оның шығармаларында өмір сүреді. Бұл арқылы ол қазақтың ұлттық болмысын мәңгілікке сақтап қалды.
Жазушының шығармалары кейінгі буын қаламгерлерге үлкен әсер етті. Көптеген жас жазушылар ауыл тақырыбына, адам психологиясына, рухани ізденіске бағыт алған кезде Нұрмағамбетов мектебіне сүйенеді.
Оның шығармалары мектеп пен жоғары оқу орындарының әдебиет бағдарламаларына енген. Бұл оның еңбектерінің халықтық, тәрбиелік мәнін айғақтайды.
Ол қазақ әдебиетінде ауыл өмірінің шынайы суретшісі, адам жанының психологы ретінде есте қалады.
