Тырнақша қалай қойылады? Ережелер мен мысалдар
Қазіргі қазақ тілінде тырнақшаны дұрыс қолдану – маңызды грамматикалық және стилистикалық ереже. Әсіресе, академиялық жазба жұмыстарында, көркем әдебиетте, ресми құжаттарда және күнделікті жазысу барысында бұл белгі жиі қолданылады. Бірақ көптеген адамдар тырнақшаны қайда және қалай қою керектігінен қателесіп жатады. Бұл мақалада тырнақшаны қоюдың негізгі ережелерін, олардың түрлерін және қолдану ерекшеліктерін қарастырамыз.
Тырнақшаның қызметі
Тырнақша – белгілі бір сөздің, сөйлемнің немесе мәтіннің ерекше мағынада қолданылғанын білдіретін тыныс белгісі. Ол қазақ тілінде төмендегідей жағдайларда қолданылады:
- Тікелей сөзді белгілеу – Егер біреудің сөзін тікелей жеткізсек, оны тырнақшаға аламыз.
- Мысалы: Әкем: «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деді.
- Кітап, мақала, кино, ән атаулары – Құжаттардың, көркем шығармалардың, ғылыми еңбектердің атаулары тырнақшаға алынады.
- Мысалы: Абайдың «Қара сөздері» – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы.
- Ирония немесе ауыспалы мағына – Егер сөз немесе сөз тіркесі тура мағынада емес, басқа мағынада қолданылса, тырнақша қолданылады.
- Мысалы: Оның «батырлығы» қағаз жүзінде ғана.
- Әдеби стильде қолдану – Жазушылар мен ақындар кейде ерекше екпін беру үшін тырнақшаны қолданады.
- Мысалы: Ақынның өлеңіндегі «махаббат» пен «сатқындық» тақырыптары ерекше әсерлі.
Тырнақшаның түрлері
Қазақ тілінде екі негізгі тырнақша түрі қолданылады:
- «Қос тырнақша» – негізгі мәтінде қолданылады.
- Мысалы: Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романын бәрі біледі.
- ‘Жалқы тырнақша’ – қос тырнақшаның ішінде қосымша белгілеу қажет болса пайдаланылады.
- Мысалы: «Қазақ әдебиеті» газетінде «Абайдың ‘Толық адам’ ілімі» атты мақала жарияланды.
Тырнақшаны дұрыс қоюдың негізгі ережелері
Тырнақшаны қою кезінде келесі ережелерді есте сақтау қажет:
- Тырнақша сөздің алды-артына қойылады, бірақ тыныс белгілері сөйлемнің ережесіне сәйкес орналасады.
- Дұрыс: «Білімді мыңды жығады», – деді ұстазым.
- Дұрыс емес: «Білімді мыңды жығады.» – деді ұстазым.
- Егер тырнақшаның ішіндегі сөйлем сұрақ немесе леп белгісімен аяқталса, олар тырнақшаның ішінде қалады.
- Мысалы: Асан «Біз қашан жиналамыз?» деп сұрады.
- Тырнақша мен жақшаны бірге қолданғанда, тырнақша бірінші қойылады, содан кейін жақша келеді.
- Мысалы: Газетте «Жас ғалымдар» (2023 жылғы санынан) атты мақала жарық көрді.
Тырнақшаны қолданудағы жиі кездесетін қателер
Көптеген адамдар тырнақшаны пайдалануда келесі қателіктерге жол береді:
- Қате тыныс белгілерін қою
- Дұрыс: «Білім – теңіз», – деді мұғалім.
- Қате: «Білім – теңіз», – деді мұғалім.
- Бір ғана сөзді қажетсіз тырнақшаға алу
- Қате: Ол өте «ақылды» бала.
- Дұрыс: Ол өте ақылды бала.
- Құжат немесе кітап атауын тырнақшасыз жазу
- Қате: Мен Қара сөздерді оқыдым.
- Дұрыс: Мен «Қара сөздерді» оқыдым.
Тырнақшаны қай кезде қолданбау керек?
Тырнақша маңызды тыныс белгісі болғанымен, оны қажетсіз қолдану мәтіннің сапасын төмендетеді. Келесі жағдайларда тырнақша қоюдың қажеті жоқ:
- Жалпыға белгілі ұғымдар мен сөздерге (мысалы, күн, ай, жер, су).
- Ғылыми терминдерге, егер олар арнайы мағынада қолданылмаса.
- Атақты адамдардың есімдеріне (мысалы, Абай, Шәкәрім, Әуезов).
