Ыбырай Алтынсариннің қайтыс болуы: өмірінің соңғы сәттері
Қазақ халқының ұлы ұстазы, ағартушысы және қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин – ел есінде білім мен мәдениеттің шамшырағы ретінде қалды. Оның өмір жолы, халқына деген махаббаты мен адалдығы – өскелең ұрпаққа үлгі. Дегенмен, әрбір тарихи тұлғаның тағдыры секілді, Ыбырайдың да өмірі өз шегіне жетті. Осы мақалада біз оның өмірінің соңғы кезеңдерін, денсаулығына байланысты күрделі жағдайды және қайтыс болуының себептерін қарастырамыз.
Соңы жақындаған жылдар: денсаулық пен қажу
1880-жылдардың соңына қарай, Ыбырай Алтынсарин Костанай уезінің инспекторы қызметінде жұмыс істеп жүрген болатын. Бұл кезең оның өміріндегі ең ауыр әрі жауапты шақ болды. Ол шенеуніктік міндеттерімен қатар, мектептер ашып, оқулықтар жазып, мұғалімдер даярлауға да баса мән берді. Алайда бұл қажырлы еңбек оның денсаулығына әсер етпей қоймады.
Жиі шаршау, бас ауруы мен демігу – оны мазалай бастаған алғашқы белгілер еді. Жақын дос-жарандары мен әріптестері оның соңғы жылдары тым шаршаңқы әрі әлсіз жүргенін байқаған. Бірақ Ыбырай сырқаттарын айтып, шағымданбай, ісін жалғастыра берді.
Медицинаның жағдайы мен емдеу шаралары
ХІХ ғасырдың соңында Қазақстандағы медицина өте шектеулі еді. Алтынсаринге уақытында нақты диагноз қою мүмкін болмады. Оның бүйрек дертіне немесе жүрек-қан тамырлары жүйесінің бұзылуына ұшырағаны жайлы болжамдар бар. Бұған қоса, созылмалы өкпе ауруы (мүмкін туберкулез) да оның жағдайын нашарлатқан болуы мүмкін деген көзқарастар да айтылып жүр.
Ем іздеп Қостанай мен Орынбор дәрігерлеріне жүгінгенімен, ол кезде бұл сырқаттарды заманауи әдістермен емдеу мүмкін емес еді. Табиғи емдер мен дәрілік өсімдіктерден бөлек, дәрігерлердің көмегі тым шектеулі болған.
Жанұя мен жақындарының қолдауы
Ыбырай Алтынсарин отбасын ерекше қадірлеген тұлға еді. Оның жары Айғанша мен балалары әкесінің жағдайын көріп, барынша қамқорлық көрсетті. Алтынсариннің хаттарынан біз оның отбасына деген мейірімге толы сөздерін байқай аламыз. Соңғы айларында ол балаларына өсиет айтып, елдің болашағы – білімде екенін қайталаудан жалықпады.
Жақын досы және әріптесі Ахмет Байтұрсынұлының айтуынша, Ыбырай өмірінің соңғы күндерінде де «балаларға хат жазып, жаңа әліппе жобасын қарап отырған» екен. Бұл оның қай сәтте де елге қызмет етуді тоқтатпағанын көрсетеді.
Ыбырай алтынсарин қалай қайтыс болды
Ағартушының қайтыс болу себебі нақты түрде жазбаша сақталмағанымен, зерттеушілердің пікірі бойынша, ол ұзаққа созылған бүйрек немесе жүрек ауруынан көз жұмған. Көптеген жазбаларда оның 1889 жылы шілде айының 29-ы күні дүниеден озғаны көрсетіледі. Бұл күн тек қазақ даласы үшін емес, бүкіл түркі жұрты үшін қайғылы әрі естен кетпес күндердің бірі болды.
Оның дүниеден озуы – қазақ ағартушылығының дамуында үлкен үзіліс туғызды. Алтынсарин тек мұғалім емес, бүкіл қоғамды оятқан, шырақ жаққан тұлға еді.
Қоштасу және мұрасы
Ол дүние салған соң Қостанайда жерленді. Қоштасу рәсіміне елдің түкпір-түкпірінен ағылған халық, шәкірттері мен жергілікті билік өкілдері келді. Жаназа рәсімі оның беделін, ел алдындағы еңбегін тағы бір мәрте паш етті.
Алтынсариннің өліміне қарамастан, оның идеялары өмір сүріп қалды. Оның негізін қалаған мектептері, қазақ тіліндегі алғашқы оқулықтары, балаларға арналған әңгімелері бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Бұл – оның өлмес мұрасы.
