Зар Заман өлеңінде Ақын өткен Заманның Келбетін Қалай Суреттеген
Қазақ әдебиетінің тарихында “зар заман” кезеңі – халқымыздың тағдырлы бетбұрыстары мен өзгерістерге толы бір тұсы. Бұл дәуірдегі ақындар халықтың басына түскен ауыртпалықтарды, отаршылдық саясаттың салдарын, ұлттық болмыстың күйреу қаупін көркем тілмен жырлап жеткізді.
Ақындар өз заманының үніне айналды, елдің мұңын, жүрек жарасын сөзге айналдырды. Олар өткенге оралып, бұрынғы дәстүр мен еркін өмірді аңсай суреттеді. Зар заман поэзиясы — бұл тек әдеби бағыт емес, ол – бір халықтың жан дауысы, рухани айқайы.
Өткен заман – алтын дәуір
Зар заман ақындарының өлеңдерінде өткен заман көбінесе жарық күндер, бейбіт өмір, еркін көшіп-қону, тәуелсіздік пен тұтастық сипатында суреттеледі. Мысалы, Дулат Бабатайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Шортанбай Қанайұлы секілді ақындар өлеңдерінде:
- «Баяғыдай ел билеген ерлер жоқ»,
- «Ат үстінде жүріп ел қорғаған күндер өтті»,
- «Халықтың сөзі өтімді еді, би мен болыс адал еді»
деген секілді жолдар арқылы өткенді аңсайды.
Олар үшін бұрынғы өмір – еркіндік пен әділдіктің символы. Ақындар ұлы дала төсінде көшіп-қонып, малы төлдеп, жаны тыныш отырған халықтың бейнесін еске түсіреді.
Қазіргі заманмен салыстыру – қайғы мен үмітсіздік
Зар заман ақындары өткен мен бүгінді салыстыру арқылы өз заманының ауыр ахуалын көрсетеді. Бұл тәсіл арқылы олар жоғалған құндылықтарға назар аударады. Көп жағдайда мынадай бейнелеу әдістері кездеседі:
- Қазіргі билік – озбыр, әділетсіз;
- Бұрынғы ерлер – батыр, қазіргісі – екі жүзді, сатқын;
- Жер мен су – жаттың қолында, ал бұрын ол қазақтың еншісі еді;
- Халықтың рухани тірегі шайқалды, дәстүр мен тектілік жойылып барады.
Мұндай салыстырулар арқылы ақындар елдік сананы оятуды, жұртты ұлттық болмысты сақтауға шақыруды мақсат еткен.
Өткеннің көркем бейнесі: тілдік шеберлік
Ақындар өткен заман келбетін тек мағыналық жағынан емес, көркем бейнелеу құралдары арқылы да ерекше етіп жеткізді. Олар:
- Ауыспалы мағынадағы сөздерді,
- Теңеулер мен эпитеттерді,
- Метафора мен гиперболаны шебер қолданды.
Мысалы, Шортанбай Қанайұлы былай дейді:
«Заман ақыр болғанда,
Адам арсыз болады,
Халыққа қайғы жамалар,
Қызық дәурен жоғалар»
Осы жолдардан-ақ бұрынғының қызықты, шырайлы, көңілді кезең болғаны байқалады. Ақын оны “қызыл гүлдей” етіп суреттейді, ал қазіргі күндер – қараңғылықтың бейнесі.
Көтерілген рухани, әлеуметтік мәселелер
Ақындар өткенді суреттеу арқылы тек өткенге сүйнеліп қоймай, қазіргі мәселелерді ашық көрсетті. Олар халыққа:
- Бірлік пен намыстың қадірін,
- Жер мен діннің қасиетін,
- Салт-дәстүрдің маңызын еске салды.
Зар заман өлеңінде ақын өткен заманның келбетін шын жүректен тебірене, жанын салып суреттеген. Бұл жырлардан тек тарихи сарын емес, терең философиялық мазмұн мен ұлттық сана-сезім байқалады.
