Жүсіпбек Аймауытов өмірбаяны – шығармашылығы мен мұрасы
Жүсіпбек Аймауытов – ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі. Ол – жазушы, ақын, драматург, аудармашы, педагог, психолог және қоғам қайраткері. Оның қаламынан туған көркем шығармалар мен ғылыми еңбектер қазақ руханиятына терең із қалдырды. Аймауытов қазақ әдебиетінде роман жанрының алғашқы іргетасын қалаушылардың бірі ретінде белгілі, сондай-ақ драматургия, сын, педагогика салаларында да өнімді еңбек еткен. Оның шығармашылығы қазақ халқының ұлттық санасының оянуына, мәдениет пен білімнің дамуына зор ықпал етті.
Жүсіпбек тұлғасының ерекшелігі – оның жан-жақтылығы мен қайсарлығында. Ол әдебиетпен қатар психология ғылымының қазақ тілінде қалыптасуына үлес қосқан алғашқы ғалымдардың бірі. Сонымен қатар, қоғамдық-саяси өмірде де белсенді болып, халықтың ағартушылық жолындағы күресіне атсалысты. Оның өмір жолы – қазақ зиялыларының тағдырлы кезеңімен тығыз байланысты: Алаш қозғалысы, тәуелсіздік арманымен өрілген күрестер, қуғын-сүргін жылдарының ауыр тағдыры.
Осы мақалада біз Жүсіпбек Аймауытовтың өмір жолын, шығармашылығын, қоғамдық көзқарасын, жеке өмірін және рухани мұрасын жан-жақты қарастырамыз.
Балалық шағы мен отбасы
Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Оның туған ауылы – қазақтың қалың қонысты өлкесінің бірі, табиғаты көркем, мәдениеті бай аймақ еді. Жүсіпбектің шыққан тегі қарапайым болғанымен, ол жас кезінен зеректігімен, алғырлығымен, сөзге шешендігімен көзге түсті.
Әкесі Аймауыт кедей шаруа болғанымен, балаларының оқу-білімге ұмтылуын құптап, қолдан келгенше жағдай жасауға тырысқан. Анасы мейірімді, еңбекқор жан болып, ұлының зеректігін ерте аңғарып, білімге құштарлығын қолдады. Жүсіпбек жастайынан халық ауыз әдебиетіне, ертегілер мен жырларға құмар болып өсті. Ауыл қариялары айтқан әңгімелерді, ақындар жырлаған дастандарды қызыға тыңдап, оларды жадына сақтап отырды.
Балалық шағы қазақ ауылындағы тұрмыс-тіршіліктің барша қиындығын бастан кешірді. Ол кезең – патша өкіметінің отаршыл саясаты күшейіп, қазақ даласында әлеуметтік теңсіздіктің өршіген шағы болатын. Жүсіпбек мұндай құбылыстарды ерте аңғарып, ауылдағы кедейлердің ауыр тұрмысын көзімен көріп өсті. Бұл оның кейінгі шығармашылығына әсер етіп, әлеуметтік әділетсіздік тақырыбына ден қоюына ықпал етті.
Ауыл молдасынан алғаш әріп танып, сауатын ашқан Жүсіпбек оқу-білімге тез бейімделді. Оның зеректігі ұстаздарының назарын аударып, ауылдастары да оның болашағынан үміт күтті.
Білім жолы мен алғашқы қадамдары
Жүсіпбектің білімге деген құштарлығы оны ауылдан тысқары жерлерге алып шықты. Алғашында ол ауыл мектебінде оқыды, кейін Семей қаласына барып, орыс-қазақ училищесінде білім алды. Бұл оқу орны оған жаңа дүниенің есігін ашты: орыс әдебиетімен, еуропалық мәдениетпен, жаңа ғылымдармен танысты.
Семей – сол кезеңде қазақ зиялылары қалыптасқан ірі мәдени орталықтардың бірі болды. Мұнда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы сынды Алаш қайраткерлерінің идеялары таралып, жастардың ұлттық санасы ояна бастады. Жүсіпбек те осы ортадан тәлім алып, халыққа қызмет етуді мақсат тұтты.
1914 жылы ол Семей мұғалімдер семинариясына түсіп, оны 1918 жылы тәмамдады. Бұл жылдары Жүсіпбек педагогика, психология, әдебиеттану салаларына ерекше қызығушылық танытты. Ол тек оқумен шектелмей, әдеби шығармашылықпен де айналыса бастады. Студенттік шағында алғашқы әңгімелері мен өлеңдері жазылды.
Семинарияда жүргенде Жүсіпбек қазақ жастарының мәдени-ағартушылық іс-шараларына белсене қатысты. Ол ұлттық театр өнеріне қызығып, драма жанрындағы алғашқы қадамдарын жасады. Жас жазушының бойындағы шығармашылық қуат сол кезден-ақ айқын көрініс берді.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Жүсіпбек Аймауытов – қазақ әдебиетінде алғашқылардың бірі болып роман жанрын дамытқан қаламгер. Оның «Қартқожа» романы 1926 жылы жарық көріп, қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздік, Алаш қозғалысы, жастардың тағдыры секілді күрделі мәселелерді көтерді. Бұл шығарма қазақ прозасындағы реалистік дәстүрді қалыптастыруда ерекше орын алды.
Сонымен қатар оның «Ақбілек» романы қазақ әйелінің тағдыры, ұлттық намыс, отаршылдық саясаттың зардаптары туралы терең сыр шертеді. «Ақбілек» – қазақ әдебиетіндегі алғашқы психологиялық романдардың бірі саналады.
Драматургия саласында да Жүсіпбектің орны бөлек. Ол «Рабиға», «Мансапқорлар», «Қанапия – Шәрбану» пьесаларын жазып, қазақ сахна өнерінің дамуына үлес қосты. Оның пьесалары ұлттық театрлардың алғашқы репертуарларына енді.
Жазушы аудармашылықпен де айналысып, орыс және еуропа әдебиетінің таңдаулы үлгілерін қазақшаға аударды. Мәселен, Л. Толстойдың, Н. Гогольдің шығармаларын қазақ оқырмандарына жеткізді.
Аймауытовтың ғылыми-педагогикалық еңбектері де аса маңызды. Оның «Психология», «Жан жүйесі және өнер таңдау», «Тәрбиеге жетекші» атты еңбектері қазақ тілінде педагогика мен психология ғылымдарының қалыптасуына жол ашты.
Қоғамдық-саяси көзқарастары
Жүсіпбек Аймауытов – тек жазушы ғана емес, саяси белсенділігімен де танылған тұлға. Ол Алаш қозғалысына жақын болып, халықтың ұлттық тәуелсіздігі үшін күрескен зиялылардың қатарында болды.
1920 жылдары ол кеңестік билік жүйесінде де қызмет атқарды, бірақ оның ұлттық идеяларға адалдығы кеңес саясатына жақпады. Аймауытов қазақ халқының рухани және мәдени тәуелсіздігін қорғауды басты мақсат санады.
Ол қоғамдағы әділетсіздікті, халықтың надандықта қалуын, отаршылдықтың зардаптарын өз шығармаларында батыл көтерді. Оның қоғамдық көзқарастары демократиялық, ұлттық-азаттық бағытта болды.
Өкінішке қарай, 1929 жылы «ұлтшыл» деген жаламен қудаланып, 1931 жылы атылды. Бұл – қазақ руханиятына жасалған ауыр соққының бірі еді.
Жеке өмірі
Жүсіпбек Аймауытовтың жеке өмірі жайлы деректер көп сақталмағанымен, ол отбасылы болғаны белгілі. Жазушының шаңырағында балалары өсіп-жетілді. Оның отбасына деген сүйіспеншілігі, адалдығы замандастарының естеліктерінде айтылады.
Әдебиетке, ғылымға, қоғам ісіне белсене араласқан ол әрдайым жақындарына қамқор, мейірімді жан ретінде сипатталады. Жеке өміріндегі қиындықтарға қарамастан, ол шығармашылықтан қол үзбей, ел болашағы үшін еңбек етуді бірінші орынға қойған.
Мұрасы мен маңызы
Жүсіпбек Аймауытовтың мұрасы – қазақ халқы үшін баға жетпес қазына. Оның романдары, пьесалары, ғылыми еңбектері бүгінгі күні де өзектілігін жойған жоқ. Әсіресе «Ақбілек» пен «Қартқожа» романдары қазақ әдебиетінің алтын қорына енді.
Педагогикалық еңбектері қазіргі білім жүйесінде де құндылығын сақтап отыр. Ол қазақ тілінде психология ғылымын жүйелі түрде жазып, ұлттық ғылымның негізін қалады.
Жүсіпбектің шығармалары ұлттық сана мен азаттық идеяларын насихаттап, жас ұрпақтың рухани дамуына әсер етуде. Оның есімі бүгінгі күні түрлі оқу орындарына, көшелерге берілген, еңбектері қайта жарық көріп, зерттелуде.
