Жаңбыр қалай тұр құйып: Табиғаттың ғажайып құбылысы
Жаңбыр – табиғаттың ең маңызды және әсерлі құбылыстарының бірі. Ол жер бетіндегі су айналымының негізгі бөлігі болып табылады және қоршаған ортаға, адамдардың өміріне, ауыл шаруашылығына үлкен әсер етеді. Жаңбырдың жауу процесі біз үшін қарапайым көрінгенімен, ол көптеген күрделі физикалық және метеорологиялық процестердің нәтижесі болып табылады.
Жаңбыр қалай пайда болады?
Жаңбырдың пайда болу процесі су айналымымен тығыз байланысты. Су айналымы жер бетіндегі судың буланып, бұлттарға жиналып, қайта жаңбыр немесе қар түрінде түсуін сипаттайды. Жаңбырдың пайда болу кезеңдері:
- Булану (Эвапорация)
- Күннің жылуының әсерінен өзендер, көлдер, мұхиттар мен басқа да су айдындарынан су буға айналады.
- Өсімдіктер де транспирация арқылы суды буландырады.
- Конденсация (Тығыздалу)
- Су буы атмосфераның жоғарғы қабаттарына көтеріліп, салқындайды да, микроскопиялық су тамшыларын түзеді.
- Бұл тамшылар бірігіп, бұлттарды қалыптастырады.
- Жауын-шашын (Прецепитация)
- Су тамшылары ауырлап, өз салмағының әсерінен жерге жаңбыр түрінде түседі.
- Инфильтрация және ағын (Инфильтрация және Сток)
- Жерге түскен су топыраққа сіңіп, жерасты суларына қосылады немесе өзен-көлдерге қайта оралады.
Жаңбырдың түрлері
Жаңбыр түрлі табиғи және атмосфералық жағдайларға байланысты әртүрлі болады. Жаңбырдың негізгі түрлері:
- Конвективті жаңбыр – жазғы күндерде күннің қызуына байланысты пайда болатын қысқа мерзімді, бірақ қарқынды жаңбыр.
- Циклондық жаңбыр – атмосфералық фронттардың соқтығысуынан туындайтын жаңбыр.
- Орорафиялық жаңбыр – ауа массалары тауларға көтерілгенде, салқындап, жауын-шашынға айналады.
Жаңбырдың табиғаттағы рөлі
Жаңбырдың табиғаттағы маңызын асыра бағалау қиын. Ол экожүйелердің қалыпты жұмыс істеуі үшін қажет:
- Өсімдіктердің өсуі: Жаңбыр суы өсімдіктердің дамуы үшін маңызды, себебі ол топыраққа қажетті ылғал береді.
- Жануарлар әлемі: Жабайы табиғаттағы жануарлардың өмір сүруі жаңбыр суымен байланысты.
- Ауыл шаруашылығы: Егін шаруашылығы жаңбыр суына тәуелді.
Жаңбыр қалай тұр құйып?
“Жаңбыр қалай тұр құйып” дегенде, біз жаңбырдың қарқынды және үздіксіз жауған сәтін елестетеміз. Мұндай жаңбыр көбінесе жаздың ыстық күндерінен кейін немесе суық атмосфералық фронттар соқтығысқанда байқалады. Құйып тұрған жаңбыр бірнеше себептерге байланысты пайда болуы мүмкін:
- Ылғалдың жоғары концентрациясы – ауада ылғалдың көп болуы.
- Ауа температурасының кенет өзгеруі – жылы және суық ауа массаларының соқтығысуы.
- Атмосфералық қысымның төмендеуі – циклондар кезінде байқалады.
Жаңбырдың адам өміріндегі маңызы
Жаңбыр тек табиғат үшін ғана емес, адамдардың өмірі үшін де маңызды. Жаңбырдың адамдарға тигізетін пайдасы:
- Су ресурстарын толықтырады: Жаңбыр жер асты және жер үсті су қорларын толықтырады.
- Ауыл шаруашылығын қолдайды: Егіншіліктің табысты болуы жаңбыр мөлшеріне байланысты.
- Климатты реттейді: Жаңбыр ауа температурасын төмендетіп, шаңды тазартады.
Жаңбырдың артықшылығы мен кемшілігі
Жаңбырдың артықшылықтары:
- Топыраққа ылғал береді.
- Өсімдіктердің өсуіне жағдай жасайды.
- Атмосферадағы шаң-тозаңды тазартады.
Жаңбырдың кемшіліктері:
- Толассыз жауын су тасқындарына әкелуі мүмкін.
- Ауыл шаруашылығында артық жауын егістіктерді бүлдіреді.
- Қалалық жерлерде су басу жағдайлары орын алуы ықтимал.
Қызықты деректер
- Ең ылғалды орын: Үндістандағы Маусинрам қаласында жылына 11 871 мм жауын-шашын түседі.
- Ең құрғақ орын: Чилидегі Атакама шөлінде кейбір аудандарға ғасырлар бойы жаңбыр жаумаған.
- Жаңбырдың иісі: Жаңбырдан кейінгі жағымды иіс “петрикор” деп аталады және ол өсімдіктер бөлетін майлардан, геосмин атты бактериялардан пайда болады.
