Жалбыз туралы: Қасиеті, пайдасы және қолданылуы

Жалбыз — табиғаттың шипалы сыйы. Ол ертеден бері халық медицинасында, тұрмыста, тіпті тағам дайындауда кеңінен қолданылып келе жатқан өсімдік. Хош иісі мен емдік қасиеттерінің арқасында жалбыз тек қазақ халқында ғана емес, әлем халықтары арасында да жоғары бағаланады.

Жалбыздың сыртқы сипаты

Жалбыз — көпжылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 30–100 см аралығында болады. Жапырақтары сопақша, шеттері тісті, түсі қанық жасыл. Гүлдері майда, көбіне күлгін немесе қызғылт түсті. Өсімдіктің ең танымал ерекшелігі — айқын әрі сергітетін иісі, ол құрамындағы эфир майларынан келеді. Бұл хош иіс жүйке жүйесіне оң әсер етіп, күйзелісті азайтуға көмектеседі.

Түрлері мен өсу аймағы

Жалбыздың әлемде 25-тен астам түрі бар, соның ішінде ең танымалдары — бұрышты жалбыз (Mentha piperita), дала жалбызы және су жалбызы. Қазақстанда көбінесе далалық және мәдени түрлері өсіріледі. Ол әсіресе өзен-көл маңында, ылғалды жерде жақсы өседі.

Жалбыздың пайдасы

Жалбыз – көптеген аурудың алдын алуға және емдеуге көмектесетін, табиғи антисептик және тыныштандырғыш құрал. Оның емдік қасиеттерін былайша топтастыруға болады:

• Асқорыту жүйесін жақсартады. Шай түрінде ішкенде асқазан ауырсынуын басып, құсуды тоқтатады.
• Жүйке жүйесін тыныштандырады. Ұйқысыздық пен күйзеліс кезінде кеңінен қолданылады.
• Тыныс жолдарын ашуға көмектеседі. Жөтел, суық тию, тұмау сияқты белгілерді жеңілдетеді.
• Ауыз қуысын тазалайды, иісін кетіреді.
• Бас ауруын азайтады, әсіресе ментол қосылған майлар арқылы массаж жасағанда жақсы нәтиже береді.
• Қан айналымын жақсартады, бұлшықетке қан жүруін арттырып, шаршауды жеңілдетеді.

Тұрмыста қолданылуы

Жалбыздың ароматерапияда, косметологияда және тұрмыста да орны ерекше:

• Ароматерапияда – эфир майы күйзеліске қарсы қолданылады.
• Косметикада – теріні сергітетін бет маскаларында, тіс пасталарында кездеседі.
• Тұрмыста – үйдегі жағымсыз иістерді жою үшін, табиғи ауа тазартқыш ретінде пайдаланылады.

Тағам дайындаудағы рөлі

Жалбыз дәмдеуіш ретінде де кеңінен танымал. Оны салаттарға, сусындарға, ет және балық тағамдарына қосуға болады. Әсіресе шәйге қосылған жалбыз хош иісі мен дәмі арқылы ерекше рақат сыйлайды. Қазақ халқында жалбыз қосылған қара шай – тыныштық пен мейірімділіктің белгісі саналады.

Жалбызды қалай қолдануға болады?

Жалбызды жаңа жұлынған күйде немесе кептірілген түрде қолдануға болады. Кептірілген жапырақтары ұзақ сақталады және шай демдеуге, тұндырма жасауға өте ыңғайлы. Сонымен қатар эфир майы түрінде де кеңінен таралған. Бұл майды массажға, ингаляцияға, немесе ароматерапияға пайдалануға болады.

Өсіру жолдары

Жалбызды өз үйіңізде, бақшада немесе тіпті балконда да өсіруге болады. Ол аса күрделі күтімді қажет етпейді, тек ылғалды топырақ пен күн сәулесі жеткілікті болуы керек. Көбінесе тамыр арқылы көбейтіледі, ал алғашқы өнімді отырғызғаннан кейін 2 айдан соң жинауға болады.

Жалбыз орысша қалай аталады?

Көптеген адамдар шет тілдеріндегі атауларды іздегенде, мысалы, “жалбыз орысша қалай?” деген сұрақты жиі қояды. Оның орысша атауы — мята. Бұл сөз көптеген елде жалбыз түрлерінің жалпы атауы ретінде қолданылады. Сәйкесінше, “мятный чай” немесе “мятное масло” деген тіркестер жалбыз қосылған өнімдерді білдіреді.

Қауіпсіздік шаралары

Жалбыз — табиғи өсімдік болғанымен, кейбір жағдайларда оны абайлап қолдану қажет:

• Жүкті әйелдерге, бала емізетін аналарға қолданар алдында дәрігермен кеңескен жөн.
• Кейбір адамдарда аллергиялық реакция тудыруы мүмкін.
• Көп мөлшерде қолдану бас айналу, жүрек айнуы сияқты белгілерге алып келуі мүмкін.