Жамбыл Жабаев өмірбаяны – қазақ поэзиясының жыр алыбы
Жамбыл Жабаев – қазақ халқының ұлы ақыны, жыр алыбы, ғасырдың жыршысы. Ол өз заманының ғана емес, тұтас халықтың рухани мұрасын сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізген бірегей тұлға. Жамбыл — суырыпсалма ақындық дәстүрдің шыңына шыққан, халықтық поэзияның асқақ үлгісін көрсеткен өнер иесі. Оның шығармалары ғасырлар бойы жыраулық дәстүрмен қалыптасқан халық поэзиясын ХХ ғасырдың өркениет кеңістігіне алып шықты.
Жамбылдың өмір жолы – қазақ халқының тарихымен, оның тағдырымен тығыз байланысты. Ақын өз жырларында елдің қуанышын да, қайғысын да, күресін де жырлады. Ол патша заманы мен кеңес дәуірін де көрді, екі ғасырдың тоғысында өмір сүріп, өз жырларымен тарихтың айнасына айналды.
Жамбылдың шығармашылығы халықтың жадында мәңгі сақталып келеді. Оның «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр», «Ленинградтық өренім», «Ақындарға арнау» сынды жырлары қазақ әдебиетінің алтын қорынан ойып орын алды. Ол тек ақын емес, ұлттық рухтың символы, қазақ сөз өнерінің ұлы биігі.
Жамбыл жабаев өмірбаяны қысқаша
Балалық шағы мен отбасы
Жамбыл Жабаев 1846 жылы 28 ақпанда қазіргі Жамбыл облысы, Жамбыл тауының етегінде, Шу өзенінің бойында дүниеге келген. Әкесі – Жабай, шаруашылықпен айналысқан қарапайым адам болғанымен, баласының өнерге бейім екенін ерте байқаған. Анасы Ұлдан – мейірімді, сабырлы, халық әндерін жақсы айтатын, баласына рухани тәрбие берген адам еді.
Жамбыл бала кезінде-ақ ерекше қабілетімен көзге түсті. Оның зеректігі мен жадының мықтылығы ауыл арасындағы үлкендердің назарын аудартты. Ол домбыраны ерте үйреніп, халық әндерін, аңыз-ертегілерді жаттап өсті. Бала Жамбылдың жүрегіне өлең мен әуен ұялаған, ал халықтың тұрмыс-тіршілігі оның басты мектебіне айналды.
Бала кезінде Жамбыл дәстүрлі діни мектепке бармаған. Себебі ол медреседегі қатаң тәртіпті, жат оқу жүйесін қабылдай алмады. Ол өмір мектебінен сабақ алды. Әкесінің қолынан шыққан қарапайым еңбекпен бірге, ақын ауылындағы жыршы-жыраулардың өнерін бойына сіңірді.
Жамбыл он бес жасында атақты ақын Сүйінбай Аронұлын ұстаз тұтып, оның батасын алды. Бұл кездесуді Жамбыл өміріндегі ең үлкен рухани бетбұрыс деп санады. Сүйінбай оған халықтың мұңын, елдің намысын жырлауды үйретті. «Халықтың жырын айт, елдің сөзін сөйле!» – деген Сүйінбай өсиеті Жамбыл өмірінің басты ұстанымына айналды.
Жамбылдың жастық шағы XIX ғасырдың екінші жартысында өтті – бұл кезең қазақ елінің саяси және рухани тұрғыдан күрделі дәуірі еді. Патша үкіметінің отарлау саясаты күшейіп, ел ішінде әлеуметтік теңсіздік артқан. Осындай заманда Жамбыл ел мүддесін жырлап, қара халықтың сөзін сөйлеген ақын ретінде қалыптасты.
Білім және алғашқы қадамдар
Жамбылдың ресми білім алмағаны белгілі. Бірақ оның табиғи дарыны, есте сақтау қабілеті мен тіл байлығы арқасында халықтық поэзия мектебінен үлкен тәлім алды. Ол ауыл арасындағы той-мерекелерде, айтыс-жиындарда суырыпсалма өлеңдерімен көзге түсті.
Жас Жамбылдың алғашқы айтыстарының бірі – «Құлмамбетпен айтысы» болды. Бұл айтыс оның өнер биігіне көтерілген алғашқы үлкен жеңісі еді. Құлмамбет сол өңірдегі атақты айтыскер ақын болса, Жамбыл жас болса да, оның әр сөзімен тең түсіп, тыңдаушыларды тәнті етті. Осы айтыс арқылы Жамбыл халық арасында аты шыққан ақынға айналды.
Жамбылдың шығармашылық қалыптасу кезеңінде фольклордың, батырлар жырының, шешендік өнердің үлкен әсері болды. Ол «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Ер Тарғын» секілді эпостық дастандарды жадында сақтап, ел арасында орындап жүрген.
Сол кездегі ақындық дәстүр бойынша, Жамбылдың өнері тек жеке талант емес, қоғамның өмірімен тығыз байланысты болды. Ол ел ішіндегі ауыр жағдайларды көріп, жырларында әділдік пен азаттықты жырлады. Жамбылдың алғашқы жырларының бірі «Жетісу өлкесінің ауыр тұрмысы» мен «Кедейдің зары» сияқты туындыларда халықтың әлеуметтік күйі бейнеленді.
Жас кезінде Жамбыл тек ақын емес, шебер домбырашы ретінде де танылған. Ол домбыраның үні арқылы сөздің қуатын арттырып, тыңдаушының көңілін баурай білді. Әр айтыс кезінде оның домбырасының үні мен сөзі біртұтас әсер қалдырған.
Шығармашылығы мен жетістіктері
Жамбылдың ақындық жолы — қазақ поэзиясының ұлы дәстүрін ХХ ғасыр деңгейіне көтерген ерекше құбылыс. Ол халықтың мұңын, елдің ерлігін, қоғамның өзгерісін, адамгершілік пен намысты жырлады.
Айтыс өнері.
Жамбыл – айтыстың асқан шебері. Ол көптеген ақындармен сөз сайысына түсті. Солардың ішінде Құлмамбет, Досмағамбет, Майкөт, Тыныбек, Шашубай сияқты әйгілі өнерпаздармен айтысы ерекше танылды. Бұл айтыстарда Жамбыл ел бірлігі мен әділдікті, халықтың намысын қорғады.
Эпикалық жырлары.
Жамбыл эпостық дәстүрді жалғастырып, оны жаңа мазмұнмен толықтырды. «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр» дастандарында ел қорғаған ерлердің бейнесін сомдады. Бұл шығармаларда отаншылдық рух, халыққа деген сүйіспеншілік айқын көрінеді.
Кеңес дәуіріндегі шығармашылығы.
Жамбыл ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Кеңес Одағының идеологиялық өкіліне айналды. Бірақ оның жырларында халық рухының негізі жоғалған жоқ. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысып, бүкіл одаққа танылды. Сол сапарда оның есімі кеңестік кеңістікте даңққа бөленді.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Жамбылдың «Ленинградтық өренім» атты өлеңі бүкіл Кеңес халқының рухын көтерді. Бұл шығарма қазақ халқының бауырмалдық, қайсарлық сезімін бейнеледі. Ленинград халқы Жамбылдың осы өлеңін рухани тірек етіп қабылдады.
Жамбыл шығармаларына тән ерекшелік — оның табиғи сөз байлығы, бейнелілігі, қарапайымдылық пен терең ойдың үйлесімі. Ол халық тілімен сөйледі, бірақ әрбір сөзі терең мағынаға ие болды.
Ақынның шығармалары әлем тілдеріне аударылып, кең тарады. Оны «жыр алыбы», «дала Гомері» деп атағандар да болды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Жамбыл өмірінің көп кезеңінде ел тағдырымен бірге тыныстады. Ол патшалық дәуірдің қыспағын да, кеңестік кезеңнің үміті мен қайшылығын да көрді.
Патша үкіметінің отаршыл саясатына қарсы пікір білдіріп, халықтың теңдігі мен азаттығын жырлаған. Оның ертеректегі жырларында елдің бірлігі мен еркіндігі басты тақырып болды.
Кеңес дәуірінде Жамбыл социалистік қоғамның жетістіктерін дәріптеді. Ол халықты еңбекке, бірлікке, татулыққа шақырды. Дегенмен, зерттеушілер оның поэзиясынан ұлттық рухтың, еркіндік пен адалдықтың үні ешқашан жоғалмағанын айтады.
Жамбылдың саяси көзқарастарының негізінде – халықтың мүддесі тұрды. Ол қандай дәуірде өмір сүрсе де, елдің сөзін айту, халықтың мұңын жырлау борыш деп білді.
1938 жылы Жамбыл Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. Бұл оның қоғам алдындағы беделінің биік екенін көрсетеді.
Жеке өмірі
Жамбыл Жабаевтың өмірі – қарапайымдылық пен еңбекке толы ғұмыр. Ол отбасылы болған, бірнеше ұл-қыз өсірген. Өкінішке қарай, оның кейбір ұлдары ауыр заманда қаза тапқан.
Ақын тұрмыста қарапайым өмір сүрді, халық ортасынан алыстамады. Ол ауыл өмірінен қуат алды, қарапайым адамдардың тағдырын өз жырларына арқау етті.
Жамбылдың мінезі ашық, көңілі дархан, адамгершілігі жоғары болғаны айтылады. Оны көрген замандастары оның адамдық қасиетін, елге деген мейірімін ерекше бағалаған.
Жамбылдың ең сенімді серігі — домбырасы еді. Ол әркез жанынан тастамайтын, жаны мен жырының жалғасы болатын аспап.
Мұрасы мен маңызы
Жамбыл Жабаев – қазақ халқының мәдени және рухани өміріндегі мәңгілік тұлға. Оның мұрасы – ұлттың поэтикалық қазынасы.
Жамбыл поэзиясы халық даналығын, шешендік өнерді, эпикалық дәстүрді сақтап, оны жаңа мазмұнмен байытты. Ол сөз өнерінің биік эстетикалық деңгейін көрсетті.
Бүгінде Жамбыл есімі Қазақстанның көптеген жерлерінде мәңгілікке сақталған: облыс, қала, университеттер мен мектептер, мәдени орталықтар оның есімін иеленген.
Ақынның 100 жылдығы 1946 жылы ЮНЕСКО деңгейінде атап өтілді. Бұл – қазақ әдебиетінің халықаралық дәрежеде мойындалғанының дәлелі.
Жамбыл мұрасы – халықтық рухтың айнасы. Оның поэзиясы арқылы біз өткен тарихымызды, ұлттық болмысымызды, рухани тұтастығымызды танимыз.
