Жан басына шаққандағы жіө қалай есептейді

Экономикалық даму мен халықтың өмір сүру деңгейін бағалауда жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады. Бұл көрсеткіш елдегі өндірілген өнім мен қызметтердің жалпы көлемін халық санына бөлгендегі орташа мәнді көрсетеді. Ол елдің экономикалық ахуалы туралы нақты мәлімет беріп, түрлі мемлекеттер арасындағы экономикалық салыстыруларды жүргізуге мүмкіндік береді.

ЖІӨ және оның негізгі есептеу әдістері

Жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өзіндік үш негізгі есептеу әдісі бар:

1. Өндірістік әдіс – ел ішінде өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің қосылған құнын есептейді. Яғни, белгілі бір кезең ішінде ел экономикасында жасалған құндылықтарды қосып, аралық тұтыну құнын шегереді.
2. Табыс әдісі – еңбек ақы, кәсіпкерлік табыс, жалға беру кірістері, амортизация және салықтар секілді көрсеткіштер негізінде есептеледі.
3. Шығыс әдісі – тұтынушылық шығындар, мемлекеттік шығындар, инвестициялар және таза экспортты (экспорт – импорт) қосып есептеу арқылы табылады.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ қалай есептеледі?

Жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні есептеу үшін ЖІӨ көлемін елдің халық санына бөлу қажет. Бұл формула келесідей көрінеді:

Жан басына шаққандағы ЖІӨ = ЖІӨ / Халық саны

Мысалы, егер елдің жалпы ішкі өнімі 1 триллион теңгені құраса және халық саны 10 миллион адам болса, онда:

1 000 000 000 000 ÷ 10 000 000 = 100 000 теңге

Бұл көрсеткіш бір адамға шаққандағы орташа экономикалық өнімді білдіреді. Яғни, әрбір азаматтың экономикаға шаққандағы үлесі осындай көлемде деп есептеледі.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ не үшін маңызды?

Бұл көрсеткіш ел экономикасының жалпы деңгейін ғана емес, сонымен қатар халықтың әл-ауқатын сипаттайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Жан басына шаққандағы ЖІӨ жоғары болған сайын, елдегі өмір сүру деңгейі де жоғары болуы мүмкін. Дегенмен, бұл көрсеткіш әрдайым экономикалық жағдайды толық сипаттай бермейді, себебі:

• Табыс теңсіздігін ескермейді – ЖІӨ жоғары болуы мүмкін, бірақ табыс теңсіздігі сақталса, халықтың көп бөлігі төмен табыспен өмір сүреді.
• Экономикалық құрылым ерекшеліктерін ашпайды – Кейбір елдерде ЖІӨ негізінен табиғи ресурстардан түсетін табысқа негізделуі мүмкін, ал басқа елдерде өндіріс пен инновация басты рөл атқарады.
• Ақша айырбас бағамының әсері бар – Бір елде тауарлар мен қызметтердің бағасы арзан болса, сол елдің тұрғындары аз ЖІӨ деңгейінде де жоғары өмір сапасын сақтай алады.

Дамушы және дамыған елдер арасындағы айырмашылық

Жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні қарастырғанда, дамыған және дамушы елдер арасындағы үлкен айырмашылықтар байқалады. Мысалы:

• Дамыған елдерде бұл көрсеткіш жоғары болады, себебі оларда индустриалды даму, жоғары табысты жұмыс орындары және технологиялық өндіріс кең дамыған.
• Дамушы елдерде ЖІӨ төменірек болуы мүмкін, өйткені экономика әлі де ауыл шаруашылығына немесе шикізат экспортына тәуелді.

ЖІӨ-ні есептеу кезінде қандай қиындықтар кездеседі?

ЖІӨ-ні есептеу кезінде кейбір мәселелер туындауы мүмкін:

1. Ресми емес секторды бағалау – Кейбір елдерде көлеңкелі экономика үлкен рөл атқарады, оны толық есепке алу қиын.
2. Мәліметтердің дәлдігі – Елдердің статистикалық мәліметтерді жинау және өңдеу тәсілдері әртүрлі, бұл салыстыруды қиындатады.
3. Айырбас бағамының әсері – Халықаралық салыстыруларда доллар бағамының тұрақсыздығы нәтижеге әсер етуі мүмкін.

Жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні қалай арттыруға болады?

Көптеген елдер жан басына шаққандағы ЖІӨ-ні арттыру үшін мынадай шараларды қолданады:

• Өндіріс пен технологияны дамыту – Экономикасы дамыған елдерде жоғары технологиялық өндіріс үлкен рөл атқарады.
• Білім беру мен кадрларды дамыту – Білікті мамандардың болуы еңбек өнімділігін арттырады.
• Инвестиция тарту – Ішкі және сыртқы инвестициялар экономикалық өсуді қолдайды.
• Жаңа нарықтарға шығу – Экспорттық әлеуетті арттыру ел экономикасының дамуына ықпал етеді.