Жасушаның органикалық заттары қалай өзгереді?
Жасуша – тіршіліктің ең кіші құрылымдық және функционалдық бірлігі. Оның ішінде көптеген химиялық реакциялар үздіксіз жүріп, ағза өміршеңдігін қамтамасыз етеді. Органикалық заттардың өзгеруі – бұл жасушадағы энергия өндіру, құрылыс материалдарын синтездеу және зат алмасуды реттеудің негізгі процестерінің бірі.
Жасушадағы органикалық заттардың негізгі түрлері
Жасушадағы органикалық заттар төрт негізгі топқа бөлінеді:
- Көмірсулар – энергия көзі ретінде қызмет етеді.
- Липидтер (майлар) – энергия қоры және жасуша мембранасының негізгі компоненті.
- Ақуыздар (белоктар) – құрылыс материалы, ферменттер мен гормондардың негізі.
- Нуклеин қышқылдары (ДНҚ және РНҚ) – генетикалық ақпарат тасымалдаушылар.
Көмірсулардың өзгеруі
Көмірсулар – жасушаның басты энергия көзі. Олар қорекпен бірге түскеннен кейін бірқатар өзгеріске ұшырайды:
- Гликолиз – глюкозаның ферментативті ыдырауы нәтижесінде пируват (пирожүзім қышқылы) түзіледі. Бұл процесс жасуша цитоплазмасында жүреді және аз мөлшерде АТФ (аденозинтрифосфат) өндіреді.
- Кребс циклі (цитратты цикл) – митохондрияда өтетін бұл кезеңде көмірсулар толығымен ыдырап, жасушаға энергия беретін АТФ молекулалары түзіледі.
- Гликогенге айналу – артық глюкоза бауыр мен бұлшықеттерде гликоген түрінде сақталады.
Липидтердің өзгеруі
Майлар – ұзақ мерзімді энергия қоры. Липидтердің өзгеруі екі негізгі жолмен жүреді:
- Бета-тотығу (β-оксидтеу) – май қышқылдарының ыдырауы арқылы үлкен мөлшерде АТФ түзіледі.
- Фосфолипидтер мен холестерин синтезі – жасуша мембранасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Ақуыздардың өзгеруі
Ақуыздар – жасушаның құрылыс материалы. Олардың өзгеруі келесідей жүреді:
- Биосинтез – рибосомаларда аминқышқылдарынан ақуыздар түзіледі. Бұл процесс ДНҚ мен РНҚ арқылы реттеледі.
- Протеолиз – қажетсіз немесе зақымданған ақуыздардың ферментативті ыдырауы.
- Ақуыздардың метаболизмі – егер жасушаға энергия қажет болса, аминқышқылдары глюконеогенез арқылы көмірсуға айналуы мүмкін.
Нуклеин қышқылдарының өзгеруі
Нуклеин қышқылдары – жасушадағы генетикалық ақпарат тасымалдаушылар. Олардың өзгеруі келесі процестерді қамтиды:
- Репликация – ДНҚ-ның екі еселенуі. Бұл жасушаның бөлінуі үшін маңызды.
- Транскрипция – ДНҚ-дан ақпарат көшіріліп, РНҚ түзіледі.
- Трансляция – РНҚ негізінде ақуыз синтезі жүреді.
Жасушадағы зат алмасу процестерін реттеу
Жасушадағы органикалық заттардың өзгеруі ферменттер арқылы реттеледі. Ферменттер белгілі бір реакцияларды жылдамдатады және биохимиялық процестерді бағыттайды. Сондай-ақ, гормондар (инсулин, глюкагон, адреналин) зат алмасуды реттеуде маңызды рөл атқарады.
