Жасыл эвглена қалай қозғалады?
Жасыл эвглена – жартылай өсімдік, жартылай жануар болып саналатын ерекше біржасушалы ағза. Ол суда тіршілік етеді және өзін-өзі қамтамасыз ету үшін екі түрлі жолды қолданады: фотосинтез арқылы қоректенеді және басқа ұсақ ағзаларды сіңіреді. Бірақ эвгленаның ең таңғаларлық қасиеттерінің бірі – оның қозғалу қабілеті.
Жасыл эвгленаның қозғалу ерекшеліктері
Жасыл эвглена талшық (флагеллум) арқылы қозғалады. Бұл ұзын, жіңішке құрылым жасушаның бір шетінен шығып тұрады және айналмалы қозғалыстар жасап, эвгленаны алға жылжытады. Осы қозғалыс бактериялар мен кейбір қарапайым жәндіктердің қозғалу тәсіліне ұқсас.
Жасыл эвгленаның қозғалысын екі негізгі механизммен түсіндіруге болады:
- Белсенді қозғалыс (талшық арқылы)
- Пассивті қозғалыс (судың ағынымен бірге)
Бұл екі әдісті түсіну үшін әрқайсысына жеке тоқталайық.
1. Талшық арқылы қозғалу
Жасыл эвглена бір ғана ұзын талшыққа ие, ол жасушаның алдыңғы жағынан шығып тұрады. Талшықтың қозғалысы толқын тәрізді болып, эвгленаны бұраңдап, айнала қозғалуына мүмкіндік береді. Бұл қозғалыстың негізгі кезеңдері мыналар:
- Талшықтың толқын тәрізді қимылы – талшық суды итеріп, эвгленаны алға жылжытады.
- Спираль бойымен бұрылу – эвглена түзу жүрмейді, ол шиыршықталып (спираль) қозғалады, бұл судың қарсылығын жеңуге көмектеседі.
- Қозғалысты реттеу – эвглена қажетті бағытқа бұрылу үшін талшықтың қозғалысын баяулатып немесе жылдамдата алады.
Бұл әдіс эвгленаның судың кез келген бағытына еркін жылжуына мүмкіндік береді, сонымен қатар қорекке бай немесе жарық көп аймақтарға бағытталуына көмектеседі.
2. Пассивті қозғалыс – судың ағынымен қозғалу
Көп жағдайда эвглена өздігінен қозғалғанымен, ол судың ағынымен бірге де жылжи алады. Егер су ағысы күшті болса, эвглена оған қарсы жүзбейді, керісінше ағыс бағытымен бірге қозғалады.
Бұл қозғалыс:
- Судың температурасы мен тұздылығына тәуелді
- Қоршаған ортаның өзгерістеріне бейімделуіне көмектеседі
- Фотосинтез үшін қажетті жарыққа қарай бағытталуын жеңілдетеді
Дегенмен, эвглена тек судың ағысымен пассивті қозғалатын ағза емес, ол қажетті бағытқа қарай өз бетінше қозғалу қабілетіне ие.
Жасыл эвгленаның қозғалысын реттеу механизмі
Эвглена жарыққа бағытталып қозғалатын қабілетімен (фототаксис) ерекшеленеді. Бұл оған ең жақсы фотосинтез аймағына жетуге көмектеседі.
Фототаксис процесі қалай жүреді?
- Көз дағы (стигма) жарықты қабылдайды
- Эвглена жарықтың бағытын анықтай алады, өйткені оның көз дағы (стигма) жарыққа сезімтал.
- Егер жарық жеткіліксіз болса, эвглена көбірек жарық бар аймаққа қарай жылжиды.
- Талшықтың қозғалысы реттеледі
- Егер эвглена дұрыс бағытта болмаса, ол өзін қажетті бұрышқа бұрады.
- Бұл фототаксис реакциясы деп аталады.
- Оптималды фотосинтез аймағына жеткенде қозғалысты баяулатады
- Эвглена жарық жеткілікті болғанша қозғалады, содан кейін белсенді түрде фотосинтез жасайды.
- Егер жарық деңгейі өзгерсе, ол қозғалысты қайта жалғастырады.
Жасыл эвгленаның басқа қозғалу тәсілдері бар ма?
Кейбір жағдайларда эвглена амеба сияқты пішінін өзгертіп қозғалуы мүмкін. Бұл процесс “эвгленоидты қозғалыс” деп аталады.
- Бұл қозғалыс көбінесе сусыз ортаға түскенде немесе қоршаған орта қолайсыз болғанда іске қосылады.
- Эвглена жасуша мембранасын созып, жиырып, баяу алға жылжиды.
- Дегенмен, бұл негізгі қозғалу әдісі емес, өйткені эвглена негізінен талшық арқылы қозғалады.
Жасыл эвгленаның қозғалысының маңызы
Жасыл эвгленаның қозғалысы оның тіршілігі үшін өте маңызды. Ол қорекке, жарыққа және қолайлы ортаға жету үшін белсенді түрде қозғала алады.
Қозғалыстың негізгі маңыздылығы:
Фотосинтез үшін жарыққа бағытталу
Қолайлы ортаға жету
Қорек іздеу және тұтыну
Жағымсыз ортадан қашу
