Жоламан Тіленшіұлы өмірбаяны – қазақ халқының ұлт-азаттық күрес батыры
Жоламан Тіленшіұлы — қазақ халқының ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ерлік пен еркіндік үшін күрестің көрнекті өкілдерінің бірі. Ол Бөкей ордасы мен Кіші жүз аймағында патшалық Ресейдің отарлау саясатына қарсы шыққан, елінің тәуелсіздігі мен халқының азаттығын қорғаған батырлардың қатарында ерекше орын алады. Жоламанның есімі халық жадында әділдік пен намыстың, елдік пен ерліктің символы ретінде сақталған.
Оның күресі — тек қарулы қарсылық емес, сонымен бірге қазақ қоғамының ішкі бірлігі мен рухани тұтастығын сақтауға бағытталған ұлттық қозғалыс болды. Жоламан Тіленшіұлы өз заманында Исатай мен Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістермен үндес, тіпті бір кезеңде қатар өрбіген тарихи оқиғалардың бел ортасында жүрді.
Патша өкіметінің қазақ жеріндегі отаршыл саясаты — жерді тартып алу, халықты казак-орыстарға бағындыру, билік жүйесін өзгерту сияқты әрекеттер — Жоламан батырдың намысын оятып, халық мүддесін қорғауға жетеледі. Сондықтан оның өмірі тек жеке батырлықтың көрінісі емес, бүкіл бір ұлттың бодандыққа қарсы күрес жолындағы айнасы болып табылады.
Жоламан тіленшіұлы өмірбаяны
Детство және отбасы
Жоламан Тіленшіұлы шамамен 1770 жылдары қазіргі Батыс Қазақстан облысының аумағында дүниеге келген. Кей деректерде оның туған жері Жем мен Сағыз өзендерінің бойы, яғни Кіші жүздің Байұлы тайпасына жататын Табын руының жері деп көрсетіледі. Оның әкесі Тіленші Бөкенбайұлы – белгілі батыр, ел ішінде әділдігімен және ержүректігімен танылған адам. Тіленші батыр Абылай хан мен Ералы сұлтан дәуірінде ел қорғауға қатысқан, Ресей мен Хиуа арасындағы күрделі саяси қатынастарда қазақ мүддесін қорғаған тұлға болған.
Осындай тектіден тараған Жоламан бала кезінен ерлік рухында тәрбиеленді. Анасы да батыл, сабырлы, ұлтжанды жан болған деседі. Отбасында ел мен жер тағдыры туралы әңгімелер жиі айтылып, бала Жоламан сол сөздерді тыңдай жүріп, өз бойында әділдік пен батырлық қасиетті қалыптастырды.
Жас кезінде ол ат үстінде ойнақтап, садақ тартуды, қылыштасуды, найзаласуды үйренді. Көшпелі өмір салтына тән төзімділік пен еңбекқорлық оның мінезін шыңдады. Құрдастары арасында батылдығымен және тапқырлығымен ерекшеленіп, ерте жастан-ақ ел қорғауға бейім болды.
Жоламанның балалық шағы — қазақ даласындағы отарлық қысымның күшейе бастаған кезеңіне тұспа-тұс келді. Ресей империясы Жайық бойында қамалдар мен әскери шептер тұрғызып, қазақ руларының еркін көшуіне шектеу қойды. Осы жағдайлар болашақ батырдың дүниетанымына, елге деген көзқарасына терең із қалдырды.
Отбасысы Жем мен Ойыл арасындағы кең далада мал бағып, дәстүрлі өмір салтын ұстанған. Бірақ патшалық үкіметтің жер саясаты қазақтарды ата-қонысынан ығыстыра бастаған тұста Тіленші әулеті де қиыншылық көрді. Бұл жағдай Жоламанның жүрегінде кек пен әділет іздеу сезімін тудырды.
Білім және алғашқы қадамдар
Көшпелі ортада туып-өскен Жоламан ресми мектепте оқымағанымен, қазақтың бай ауыз әдебиеті мен ел тарихын, шежіресін жақсы білген. Ол ақсақалдар мен жыраулардың айтқан аңыздары мен батырлар жырларын тыңдап өсті. Бұл оның бойында отансүйгіштік сезім мен рухани байлықты қалыптастырды.
Жас жігіт кезінде Жоламан ел ішіндегі даулар мен жер мәселелерін шешуге араласып, әділдігімен танылды. Ру арасындағы таластарда ол көбіне бейтарап төрелік айтып, халық сеніміне ие бола бастады. Оның беделі өскен сайын, патша үкіметінің жергілікті өкілдері мен орыс әкімшілігі оны өз жағына тартуға тырысты, бірақ Жоламан отаршыларға қызмет етуден бас тартты.
1800-жылдардың басында ол ел қорғау ісінде ерекше көзге түсті. Кіші жүздің көптеген батырлары сияқты Жоламан да Жайық бойындағы қазақ жерін казак-орыстардан қорғауға қатысты. Әсіресе 1810–1820 жылдар аралығында ол Ресей бекіністеріне қарсы ұйымдастырылған ұсақ қарсылықтардың жетекшісі ретінде танылды.
Бастапқыда ол тек жергілікті деңгейде халықтың малын қорғап, әділетсіздікке қарсы шықса, кейін бұл қарсылық жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Осы кезеңде Жоламанның аты бүкіл Кіші жүз аймағына белгілі болды.
Қызметі мен күрес жолы
Жоламан Тіленшіұлының өміріндегі ең маңызды кезең — оның 1820–1830 жылдардағы Ресей империясына қарсы ұлт-азаттық қозғалысты басқаруы.
Патша үкіметі бұл кезде қазақ жерін толық отарлау саясатын жүргізіп, жаңа шептер тұрғызды: Орал, Ор, Ырғыз, Елек бойында бекіністер салынып, қазақ руларының қонысына шектеу қойылды. Қазақ халқы жайылым мен судан айырылып, тұрмыс жағдайы күрт нашарлады.
Осыған қарсы алғашқылардың бірі болып халықты көтеріліске шақырған — Жоламан батыр болды. Ол Кіші жүздің табын, шекті, шөмекей және т.б. руларын біріктіріп, әділет пен еркіндік үшін күреске жұмылдырды.
1822–1824 жылдары патша өкіметі қазақ даласында хандық билікті жойып, «Сібір қырғыздары туралы жарғыны» енгізген соң, ел ішінде наразылық күшейді. Жоламан осы саясатқа ашық қарсы шықты. Оның көтерілісі стихиялық сипатта басталғанымен, кейін ұйымдасқан қозғалысқа айналды.
1826 жылы ол Ресей әкімшілігіне елдің талаптарын жеткізіп, қазақтардың жерін қайтаруды және халыққа еркіндік беруді сұрады. Алайда бұл өтініштер ескерілмей, керісінше, жазалау экспедициялары жіберілді.
1827–1829 жылдары Жоламан батыр Ресей шептеріне бірнеше рет шабуыл жасады. Бұл шайқастарда ол тактикалық шеберлігімен көзге түсті — шағын жасақпен үлкен әскерге қарсы тұрып, дала соғысының әдістерін тиімді қолданды.
Оның қозғалысына қатысқан халықтың саны мыңдаған адамға жетті. Кейбір деректерде Жоламанның Исатай мен Махамбет бастаған қозғалыстармен байланысы болғаны айтылады. Олар бір-біріне хабар жіберіп, ортақ мүдде үшін күресті үйлестіруге тырысқан.
1835–1838 жылдары Кіші жүзде көтеріліс қайта өршіді. Бұл кезеңде Жоламанның қозғалысы күрделі кезеңге енді. Ресей әскері мен жергілікті сұлтандардың сатқындығы нәтижесінде қозғалыс әлсірей бастады. Бірақ Жоламан соңына дейін күресті тоқтатпай, 1840 жылдарға дейін елді қорғап жүрді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Жоламан Тіленшіұлы — өз дәуірінің саяси ойшылы ретінде де танылған тұлға. Оның көзқарастары таза әскери батырдың ұстанымынан асып, ұлттық мүддені қорғауға бағытталды. Ол қазақ қоғамының бірлігін сақтау, рулық бөлінушіліктен арылу және елді ортақ мақсатқа жұмылдыру қажеттігін жиі айтқан.
Патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы күрес жүргізе отырып, Жоламан халықты күшпен емес, әділетпен басқару идеясын ұстанды. Ол хандық биліктің әлсіреуін қазақтың өз ішіндегі бірліктің бұзылуымен байланыстырды.
Жоламанның көзқарасында халықтың жері — ең қасиетті байлық. Ол жерсіз ұлттың болашағы жоқ екенін түсінді. Сондықтан оның барлық күресі жер мен еркіндік жолындағы соғыс ретінде сипатталады.
Сонымен қатар, ол ислам дінін және дәстүрлі қазақ руханиятын ұлт бірлігінің негізі деп білді. Ел ішіндегі би-шешендермен, молдалармен ақылдасып, әрқашан халықтың рухани тұтастығын сақтауға ұмтылды.
Ол орыс билігімен тікелей жауласудан гөрі, әділ келісім арқылы бейбіт өмір орнату жолын да қарастырған. Бірақ патша әкімшілігі тарапынан әділдік болмағандықтан, қарулы күреске шығуға мәжбүр болды.
Жеке өмірі
Жоламан Тіленшіұлының жеке өмірі туралы деректер аз болғанымен, ел аузында сақталған аңыздар мен шежірелер оның отбасы мен мінез-құлқын сипаттайды. Ол сабырлы, бірақ әділ, сөзге шешен, парасатты адам болған.
Жоламанның бірнеше ұлы мен немересі болғаны айтылады, олардың кейбірі кейін ел ішінде би, батыр ретінде танылған. Ұрпақтары әкелерінің жолын жалғастырып, ел қорғау ісіне араласқан.
Оның отбасында қазақы салт-дәстүр қатты сақталған, әйелдері мен қыздары да елге сыйлы, өнегелі болған деседі.
Батырдың тұрмысы қарапайым болғанымен, беделі жоғары еді. Халық оның үйін кеңес орны, әділдік ордасы деп білген. Кедей де, бай да оған келіп, дауларын шешіп отырған.
Өмірінің соңғы кезеңінде, шамамен 1840-жылдардың басында, Жоламан патша үкіметінің қудалауынан қашып, Хиуа хандығына барып паналағаны жөнінде деректер бар. Сол жақта өмірінің соңғы жылдарын өткізіп, шамамен 1845 жылы дүниеден өткен деген болжам айтылады.
Мұрасы мен тарихи маңызы
Жоламан Тіленшіұлының мұрасы — қазақ халқының отарлық езгіге қарсы азаттық рухының айқын көрінісі. Ол өзінің күресі арқылы тек белгілі бір рудың емес, тұтас елдің еркіндігі үшін жанын салды.
Бүгінгі тарихшылар мен зерттеушілер Жоламан батырды Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы, Сырым Датұлы сияқты ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшылары қатарында қарастырады. Оның көтерілісі қазақ қоғамының саяси оянуына, патша отаршылдығына қарсы сана қалыптастыруға ықпал етті.
Қазіргі таңда Жоламанның есімі көптеген еңбектерде, тарихи оқулықтарда аталып өтеді. Оның ерлігі жөнінде жырлар мен дастандар туған. Көптеген аймақтарда ескерткіштер орнатылып, көшелер мен мектептерге оның есімі берілді.
Жоламан Тіленшіұлы — ұлт тағдыры үшін күрестің символы, әділдік пен намыстың бейнесі. Оның өмір жолы қазақ халқының тарихындағы ең ауыр, бірақ ең рухты кезеңдердің бірін айқын бейнелейді.
