Қалжа апару дәстүрі: Ана мен сәбиге арналған мейірім жолы
Қазақ халқының салт-дәстүрі терең әрі мағыналы. Әрбір рәсімнің артында ғасырлар бойы қалыптасқан даналық пен халықтың өмір салты жатыр. Солардың бірі – қалжа апару дәстүрі, яғни босанған анаға арнап қалжа етін жеткізу рәсімі. Бұл – тек тұрмыстық қана емес, рухани мәні бар іс.
Қалжаның мәні неде?
Қалжа – жас босанған анаға арнайы сойылатын малдың еті. Бұл дәстүрдің түпкі мақсаты – ананың саулығын нығайту, ағзасын қуаттандыру және дүниеге келген сәбиге де шапағатын тигізу. Бұған дейінгі буындардан жеткен сенім бойынша, қалжа жеген ананың сүті мол болады, әрі денсаулығы тез қалпына келеді.
Сондай-ақ, қалжа ананың жағдайын сұрап, оның қамын ойлау, құрмет көрсету, отбасылық ынтымақты нығайту сынды рухани астарларға да ие. Бұл – босанған әйелдің ерекше жағдайын түсініп, оған деген жанашырлықтың көрінісі.
Қалжа етін кім апарады?
Дәстүр бойынша, қалжаны әйелдің өз төркіні апарады. Әсіресе анасы немесе жеңгесі бұл істі мойнына алады. Егер төркін жағынан жақын туыстар келе алмаса, кей жағдайда ененің өзі не басқа жақын туыстар апарып жатады. Бұл жерде бастысы – қалжаның өз уақытымен, шын ықыласпен жеткізілуі.
Қалжа апаруға байланысты негізгі міндеттер:
- Малды арнайы ниетпен сою. Бұл – әдетте қой, кей өңірлерде ешкі болуы мүмкін. Мал таза әрі жас болуы керек.
- Қалжа етін мүшелеп, арнайы ыдысқа салып апару. Еттің көрнекі әрі таза болуы маңызды.
- Босанған ананың үйіне аман-есен жеткізу. Жол-жоралғыны сақтап, келгенде жақсы тілек айтып кірген жөн.
Қалжаны қалай апарады?
Қалжа апарудың нақты жол-жоралғысы бар. Бұл рәсім әр аймақта сәл өзгеше болуы мүмкін, дегенмен жалпы ортақ тәртіптері мынадай:
- Қалжа еті арнайы дайындалады. Малды бауыздағаннан кейін, етті таза жуып, оны арнайы ыдысқа салып немесе қазанға пісіріп апарады. Кей өңірлерде ет шикі күйінде апарылып, анасы мен оның жақындары өздері пісіреді.
- Жолға шығар алдында тілек тіленеді. Қалжа апарушы адам жол бойы қауіпсіз болсын деп бата тілейді. Себебі бұл тек ет апару ғана емес, игі тілектің жолы саналады.
- Ана мен баланың жағдайы сұралады. Қалжа жеткізілген кезде, ең алдымен, ананың хал-ахуалы сұралады. Бұл – үлкен мәдениеттіліктің белгісі. Етті жай апарып тастап кету емес, шын жанашырлықпен, ықыласпен апару маңызды.
- Қалжа еті ананың күші жететіндей етіп дайындалады. Әдетте сүйекті еттен сорпа қайнатып, жұмсақ әрі жеңіл тағам ретінде ұсынады. Қатты қуырылған не ауыр ас болмайды.
- Тілек айту – міндетті бөлік. Қалжа әкелген адам “Сүтің балдай болсын”, “Тез сауығып кет”, “Балаң аман болсын” деген сынды ақжарма тілектер айтады.
Қалжа – ананың ғана емес, отбасының қуанышы
Қалжа тек ананың жағдайын жақсарту емес, бүкіл отбасыға қуаныш сыйлайтын себеп. Мұндай кезде көрші-қолаң жиналып, ақжарма тілектер айтылып, шағын тойға ұласып жататын кездер де болады. Бұл – қазақтың кең пейілі мен ортақ қуанышқа ортақтасу дәстүрінің айғағы.
Қалжаға қатысты наным-сенімдер
Кей өңірлерде қалжа жемеу – болашақтағы әлсіздікке әкеледі деген сенім бар. Сондай-ақ, қалжа жеген ана мен сәби арасында ерекше байланыс орнайды, сәбидің мінезі жұмсақ әрі тату болады деген де түсінік кездеседі.
Қалжаны кім жемеуі керек?
Кейбір дәстүрлерде қалжа етінен ең алдымен ана жеп, одан кейін барып басқа адамдарға ұсынылуы тиіс. Әйтпесе “ананың несібесін тартып алды” деп есептелуі мүмкін.
Қазіргі заман мен қалжа
Заманауи қоғамда бұл дәстүр түрліше атқарылады. Кей адамдар қалжаның орнына дайын тағам апарады, не болмаса ақшалай көмек көрсетеді. Дегенмен, бұл дәстүрді толыққанды сақтау – ұлттың мәдени кодын ұмытпай, ұрпаққа жеткізудің бір жолы.
Қалжа апару – тек бір уақыттық көмек емес, қазақы мейірімділік пен жанашырлықтың белгісі. Бұл дәстүр арқылы біз ананы құрметтеуді, әйелге қамқорлықты, отбасылық құндылықтарды ұрпақ санасына сіңіреміз.
