Әсет Найманбайұлы өмірбаяны
Қазақ халқының мәдени тарихында ерекше орын алатын есімдердің бірі – Әсет Найманбайұлы. Ол – ұлы ақын, әйгілі әнші-композитор, айтыскер әрі қисса-дастандардың шебер жыршысы. Әсет дәстүрлі қазақ өнерінің ең нәзік салалары – ән мен поэзияны, айтыс пен эпикалық жырды үйлестіре білген, халқының рухани әлемін жаңа деңгейге көтерген тұлға. Оның шығармалары ұлттық эстетика мен адамгершілік құндылықтардың тоғысын паш етті.
Әсет Найманбайұлы XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ халқының өмірінде орын алған тарихи, әлеуметтік және мәдени өзгерістер кезеңінде өмір сүрді. Ол өз заманының қоғамдық-саяси оқиғаларына, отаршылдық дәуірдің қайшылықтарына, ұлттың азаттық рухына үн қосқан тұлға болды. Әсет поэзиясы мен әндері арқылы халықтың мұңын, сүйіспеншілігін, арман-үмітін, өмірге деген көзқарасын көркем бейнеледі.
Бүгінгі таңда Әсет Найманбайұлы есімі қазақ мәдениетінің символына айналған. Оның шығармашылығы тек өткен дәуірдің жәдігері емес, сонымен бірге қазіргі заманның рухани тірегіне айналып отыр.
Әсет найманбайұлы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Әсет Найманбайұлы шамамен 1867 жылы қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай өңірінде дүниеге келген. Әсет шыққан әулет кедей болғанымен, рухани бай, өнерге бейім, сөзге шешен, ән мен жырға жақын адамдардан құралған. Әкесі Найманбай еңбекқор, шыншыл, әділ адам ретінде танылған. Ол ұлын кішкентайынан адалдық пен өнерге баулыды. Анасы Кермекас та ән мен жырға икемі бар, шежіре мен халық аңыздарын білетін жан еді.
Бала Әсет жастайынан зерек, алғыр, табиғи дарынымен ерекшеленді. Ол ауыл молдасынан сауат ашып, араб-парсы әліпбиін үйренді. Кітап оқуға, қисса-дастандар тыңдауға әуес болды. Әсеттің балалық шағы қазақ қоғамының отарлық қысым күшейген, ел ішінде әлеуметтік теңсіздік пен рухани ізденіс қатар жүрген кезеңіне сай келді. Бұл орта жас Әсеттің дүниетанымын қалыптастырды.
Жас кезінде ол ел ішіндегі ақын-жыршылардың өнерін көріп, домбыра мен дауыс өнеріне қызыға бастады. Әсіресе Ақан сері, Біржан сал, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса сынды тұлғалардың даңқы жас өнерпазға ерекше әсер етті. Әсет алғашқы әндерін он бес-он алты жас шамасында шығара бастаған.
Отбасы тұрмыс жағынан бай болмаса да, өнер мен білімге деген ықылас олардың тіршілігінің мәніне айналған еді. Осы ортада өскен Әсет рухани тұрғыдан байып, халықтық дәстүрдің мәнін терең түсінді.
Оқуы және алғашқы қадамдары
Әсеттің оқу жолы дәстүрлі қазақ медресесімен байланысты болды. Ол жас кезінде ауыл молдасынан ғана емес, кейіннен Қарқаралы, Семей сияқты орталықтардағы медреселерден де білім алды. Сол арқылы араб және парсы тілдерін үйреніп, шығыс әдебиетімен танысты. Бұл оның болашақта қисса-дастан жанрында еркін жырлауына мүмкіндік берді.
Медреседе жүрген кезінде Әсет діни біліммен қатар, поэзия мен шешендікке ерекше қызығушылық танытты. Ол Фирдоуси, Низами, Сағди, Хафиз сияқты шығыс классиктерінің туындыларын оқып, олардың өлең өрнегі мен бейнелеу тәсілдерін меңгерді. Әсет шығармашылығында сол шығыстық сарын айқын сезіледі.
Оқу бітіргеннен кейін Әсет елге оралып, ұстаздықпен, ақындықпен айналысты. Ол алғашқыда ауыл-аймақ арасында өлең шығарып, домбырамен ән шырқады. Кейіннен атағы кең жайылып, айтыс пен ән өнерінің көрнекті өкіліне айналды.
Әсет өнерге шын беріліп, оны тек көңіл көтеру емес, рухани тәрбие құралы деп білді. Оның алғашқы өлеңдерінде махаббат, табиғат, өмір мәні, адамдық қасиет тақырыптары жиі көрініс тапты. Бұл кезеңде ол өзін халықтың рухани айнасы ретінде таныта бастады.
Шығармашылығы, өнері және жетістіктері
Әсет Найманбайұлының шығармашылығы өте кең ауқымды. Ол — әрі ақын, әрі әнші-сазгер, әрі айтыскер, әрі жыршы-қиссашы. Оның қалдырған мұралары қазақ мәдениетінің алтын қорына енген.
1. Әншілік және композиторлық өнері.
Әсеттің «Інжу-маржан», «Мақпал», «Қаракөз», «Ырғақты», «Майда қоңыр» секілді әндері халық арасында кең тараған. Бұл әндерде қазақтың табиғи әуені мен лирикалық иірімдері тамаша үйлеседі. Әсеттің әндері нәзік сезім мен терең ойды біріктіре отырып, тыңдаушының жүрегіне жол табады. Ол өз әуендерінде ұлттық ладты сақтай отырып, орындаушылық мәнерге ерекше көңіл бөлген.
2. Айтыс өнері.
Әсет — айтыс поэзиясының да аса көрнекті өкілдерінің бірі. Оның Кемпірбай, Кәрібай, Қали сияқты замандас ақындармен айтыстары халық есінде сақталған. Әсеттің айтыстары өткір оймен, тапқырлықпен, көркемдік жағынан биік өрнекпен ерекшеленеді. Ол қарсыласына тек сөзбен жауап беріп қана қоймай, ой тереңдігімен, логикалық дәлелмен, эстетикалық әуезбен әсер еткен.
3. Қисса-дастандар.
Әсет көптеген шығыстық және діни-аңыздық сюжеттерді қазақ тілінде жаңаша жырлаған. Оның «Ағаш ат», «Перизат пен Кенжеқұл», «Нұрғыман-Нағым», «Ғазиз-Жамал» сияқты қиссалары халық арасында кең тараған. Бұл туындыларда ізгілік, махаббат, әділет пен адамгершілік идеялары басым.
4. Ақындық-философиялық мұрасы.
Әсет шығармаларында адам өмірінің мәні, тағдыр, уақыт, ізгілік пен зұлымдық мәселелері де терең қозғалған. Ол «Дүние жалған», «Жас дәурен» сияқты өлеңдерінде философиялық толғанысқа бой ұрады. Ақынның ойлау жүйесі ұлттық дүниетаным мен исламдық құндылықтарды сабақтастырады.
Өнер жолында Әсет Қазақстан мен Қытай жерлерін аралап, көптеген аймақтарда өнер көрсеткен. Оның даңқы Шығыс Түркістан мен Жетісуға да жеткен.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Әсет Найманбайұлы өз дәуіріндегі әлеуметтік-саяси мәселелерден шет қалмаған. Ол елдегі отаршылдық саясаттың, әлеуметтік теңсіздіктің, надандықтың зардаптарын терең сезінді. Ақын шығармаларында халықтың мұңы, әділетсіздікке қарсылық пен рухани азаттық идеясы көрініс тапты.
Ол қоғамдағы әділдік пен имандылықты дәріптеді, адамгершілікті басты құндылық деп білді. Әсеттің көзқарастарында діни сенім мен ұлттық сана үндесіп отырды. Ол дінді адамның ішкі тазалығы мен ізгіліктің бастауы деп таныды, ал өнерді – сол ізгілікті дәріптеудің құралы ретінде қарастырды.
Әсет ешқашан ашық саяси қозғалыстарға қатыспаса да, оның поэзиясында халықтың азаттық рухы, тәуелсіздік аңсары анық сезіледі. Ол білім мен өнер арқылы елдің еңсесін көтеруді мақсат етті.
Жеке өмірі
Әсет Найманбайұлының жеке өмірі де күрделі әрі қызықты тағдыр жолдарымен өрілген. Ол бірнеше рет үйленген деген деректер бар. Ақынның өмірінің соңғы кезеңінде Қытай жерінде тұрақтағаны белгілі. Бұл кезең оның шығармашылық тұрғыдан да, тұрмыстық жағынан да ауыр, бірақ рухани бай дәуірі болды.
Қытайдағы қазақ диаспорасы арасында ол өнерін жалғастырып, жастарға ақындық пен әншілік дәстүрін үйретті. Соңғы жылдары тұрмыс қиындығы мен денсаулығының нашарлауы салдарынан өмірі күрделенгенімен, рухы сынған жоқ. Әсет 1923 жылы шамамен Қытайдың Құлжа маңында қайтыс болды деген пікір кең тараған.
Оның артында ұрпақ қалдырғаны жайлы деректер бар, кейбір туыстары кейін Қазақстанға оралған.
Мұрасы және тарихи мәні
Әсет Найманбайұлының мұрасы – қазақ халқының рухани байлығының ажырамас бөлігі. Оның әндері бүгінге дейін орындалып келеді, ал өлеңдері мен айтыстары әдебиеттану мен музыка зерттеулерінде кеңінен қарастырылады.
Ақынның мұрасын зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан бастап белсенді қолға алынды. Қазақ ғалымдары оның шығармаларын жинақтап, жариялап, талдау жүргізді. Әсеттің көптеген әндері кәсіби орындаушылардың репертуарында бар.
Бүгінгі таңда Әсет есімі мектеп оқулықтарында, энциклопедияларда, мәдениет тарихында лайықты орын алды. Оның есімімен мектептер, көшелер, мәдениет үйлері аталады. Әсеттің әндері – қазақ руханиятының мәңгілік әуені, оның поэзиясы – ұлттық дүниетанымның көркем айнасы.
Әсет Найманбайұлының шығармашылығы тек өнер туындысы емес, ол – ұлттың рухани тәуелсіздігі мен сұлулыққа, әділетке ұмтылысының айғағы.
