Мұхтар Мағауин өмірбаяны – қазақ әдебиетінің көрнекті жазушысы
Мұхтар Мағауин – қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі, тарихшы-зерттеуші, қоғам қайраткері, жазушы, публицист. Оның шығармалары қазақ халқының өткенін, тарихи тағдырын, мәдениет пен руханияттағы күрделі кезеңдерді терең қамтиды. Мағауинді көбіне «тарихи романның шебері», «ұлттық мүдденің қаламгері» деп атайды. Өйткені ол өзінің барлық туындыларында ұлттың болмысын, халықтың рухани дүниесін алдыңғы орынға қойды. Оның еңбектері қазақ оқырманын ғана емес, түркі әлемін де ойландырған, ұлттық сананың оянуына зор үлес қосқан.
Мағауиннің ерекшелігі – ол тек көркем әдебиетпен шектелмей, ғылыми зерттеу еңбектерін де қатар алып жүрді. Әдебиеттанушы ретінде XV–XIX ғасырлардағы қазақ поэзиясын жинап, жүйелеп, ғылыми айналымға енгізген. Сонымен қатар, оның тарихи романдары мен хикаяттары елдің тарихи жадын жаңғыртуға қызмет етті. Сондықтан Мұхтар Мағауин – ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ әдебиетінде ұлттық идеяны көтерген ең ірі тұлғалардың бірі.
Мұқтар мағауин өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мұхтар Мағауин 1940 жылы 2 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданында дүниеге келді. Бұл кезең – Екінші дүниежүзілік соғыстың ауыр зардаптары халықтың тұрмыс-тіршілігін қыспаққа алған шақ болатын. Осындай қиын жағдайда өмірге келген болашақ жазушы бала күнінен тағдырдың тауқыметін көріп өсті.
Әкесі ауыл шаруашылығында жұмыс істеген қарапайым адам еді. Анасы да қазақ әйелдеріне тән сабырлы, төзімді жан болған. Отбасы көп балалы болмаса да, ауылдағы тұрмыс тауқыметі, соғыс жылдарынан кейінгі ауыр кезең Мағауин әулетінің де өміріне әсер етті. Бала Мұхтар ерте есейді, жастайынан кітапқа, ауыз әдебиетіне, ел аузындағы аңыз-әңгімелерге құмар болды. Әжесі мен ауыл қарияларының әңгімелері оның қиялына қанат бітірді.
Қазақтың кең даласы, табиғаттың ғажайып көріністері, ауылдағы қарапайым тұрмыс Мұхтардың дүниетанымын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ол бала кезінен халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жаттап өсті. Кейіннен бұл оның шығармашылығына арқау болды.
Мектеп қабырғасында оқып жүргенде-ақ әдебиетке бейімділігі айқын көрініп, қабырға газетіне мақалалар, шағын әңгімелер жазып жүрді. Қазақ тілі мен әдебиетіне ерекше ықылас танытып, ұстаздарының сеніміне ие болды. Бұл жылдары ол Абайдың өлеңдерін, Мұхтар Әуезовтің прозаларын ерекше сүйіп оқыды. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы жасөспірім Мағауинге үлкен әсер қалдырды.
Оқу жолы және алғашқы қадамдары
1957 жылы орта мектепті аяқтаған соң Мұхтар Мағауин Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне түседі. Ол кезде бұл оқу орны қазақ әдебиетінің ең үздік орталығы болатын. Университет қабырғасында жүріп ол тек қана оқумен шектелмей, ғылыми ізденістерге белсене кірісті.
Студенттік жылдары Мағауиннің талантты зерттеуші ретінде қалыптасуына ұстаздары ықпал етті. Әсіресе, профессор Бейсенбай Кенжебаевтың еңбегі ерекше. Кенжебаев сол кезде қазақ әдебиетінің тарихын орта ғасырларға дейін тереңдету керек деген батыл пікір айтқан ғалым еді. Бұл идея жас Мағауинге қатты әсер етті. Ол да қазақ поэзиясының тамырын XV ғасырдағы жыраулар дәуіріне апарып зерттеуге бел буды.
1961 жылы университетті үздік бітірген соң аспирантураға түсіп, әдебиет тарихына қатысты ғылыми еңбектер жаза бастайды. Оның алғашқы ғылыми ізденістері қазақтың жыраулық поэзиясын зерттеуге арналды. 1965 жылы кандидаттық диссертация қорғап, ғылымға жаңа леп әкелді. Бұл еңбек кейіннен «Қобыз сарыны» деген атпен жеке кітап болып шықты.
Шығармашылық жолы, қызметі және жетістіктері
Мағауиннің шығармашылық жолы бірнеше бағытта қатар өрбіді:
- Ғылыми-зерттеу қызметі
Ол XV–XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясын түгендеп, ғылыми айналымға енгізді. Бұрын ұмыт бола бастаған Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Марғасқа сынды жыраулардың мұрасын тірнектеп жинап, халыққа қайтарды. Бұл қазақ әдебиетінің тарихын тереңдетуге зор үлес қосты. - Көркем шығармалары
Мағауиннің ең танымал романдары – «Аласапыран», «Шақан-Шері», «Жармақ», «Сары қазақ» т.б. Оның тарихи романдары қазақтың өткенін шынайы бейнелеп, халықтың еркіндікке ұмтылысын, күрескерлік рухын суреттейді.- «Аласапыран» – XVII ғасырдағы қазақтың саяси, әлеуметтік тарихын суреттеген көлемді эпопея.
- «Шақан-Шері» – тәуелсіздіктен кейінгі қазақ қоғамындағы рухани дағдарысты бейнелейтін философиялық шығарма.
- «Жармақ» – жаңа ғасырдағы қазақ қоғамының рухани бөлінуін көрсететін роман.
- Редакторлық және баспагерлік қызметі
Ол ұзақ жылдар бойы «Жазушы» баспасында, «Жалын» альманағында еңбек етті. Жас жазушыларға жол көрсетіп, әдеби процестің дамуына ықпал жасады. - Жетістіктері мен марапаттары
Мұхтар Мағауин көптеген мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты, «Қазақ КСР еңбек сіңірген мәдениет қызметкері». Оның еңбектері тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де жоғары бағаланды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мағауин – тек жазушы ғана емес, ұлттық мүддені қорғаушы қайраткер де. Ол кеңестік дәуірде де ұлт тарихын ашық жазудан қорықпаған санаулы қаламгерлердің бірі. Жыраулар поэзиясын зерттеуі арқылы ол қазақ халқының ғасырлар бойғы азаттық аңсарын айқындады.
1990-жылдары Қазақстан тәуелсіздік алған соң, ол ұлттық идеяны, тіл мен тарихты қорғау мәселелерін көтерді. Өз мақалаларында қазақ қоғамындағы рухани дағдарысты сынап, ұлттық бірліктің маңызын айтты. Оның публицистикалық еңбектерінде батыл ойлар мен өткір пікірлер жиі кездеседі.
Мағауин саясаткер болмағанымен, оның көзқарасы ұлттық мемлекетшілдікті нығайтуға бағытталды. Ол орыстандыру саясатына қарсы шығып, қазақ тілі мен мәдениетінің тұғырын биіктетуге шақырды.
Жеке өмірі
Мұхтар Мағауин – отбасылы жан. Жұбайы мен балалары туралы көпшілікке ашық айтпаса да, оның өмірлік ұстанымы отбасы құндылықтарын биік қойғанын көрсетеді. Балаларын да ғылым-білімге баулыған.
2000-жылдардың басында ол денсаулығына және шығармашылық тынысына байланысты Чехияға қоныс аударды. Прагада бірнеше жыл тұрып, жазушылықпен айналысты. Бұл кезеңде де ол қазақ тілінде жаңа романдар жазып, оларды елге жеткізді. Шетелде тұрса да, ой-пікірі, шығармашылық бағыты әрдайым қазақ елімен байланысты болды.
Мұрасы мен маңызы
Мұхтар Мағауиннің мұрасын бірнеше қырынан бағалауға болады:
- Әдеби мұра – оның романдары мен әңгімелері қазақ прозасының биігі болып саналады. Әсіресе тарихи романдары ұлт жадын жаңғыртудың бірегей үлгісі.
- Ғылыми мұра – жыраулар поэзиясын зерттеп, оны халыққа жеткізген еңбектері қазақ әдебиетінің тарихын байытты.
- Қоғамдық ой-пікір – публицистикалық мақалалары арқылы ол ұлттық сананың оянуына ықпал етті.
Мағауиннің шығармалары бірнеше тілге аударылды. Оның еңбектерін оқыған жас буын тарихын таниды, елдің еркіндікке ұмтылысын сезінеді. Сондықтан оның еңбектері тек әдебиет емес, ұлттық идеология тұрғысынан да аса құнды.
