Алаш партиясы қалай құрылды – Қазақ саяси тарихының бастау көзі

XX ғасырдың басы – қазақ халқы үшін ояну, ұлт болып жаңғыру кезеңі еді. Бұл кезеңде елдің саналы азаматтары ұлттың болашағы үшін бірігіп, жаңа саяси қозғалыстар мен ұйымдар құра бастады. Солардың ішіндегі ең ауқымдысы әрі тарихи маңызы зор ұйым – Алаш қозғалысы болды. Оның саяси көрінісі ретінде белгілі бір кезеңде Алаш партиясы дүниеге келді.

Тарихи алғышарттар

Ресей империясы құрамындағы халықтар ХІХ ғасырдың соңына қарай саяси және әлеуметтік өзгерістерге ұшырай бастады. Қазақ даласында патша үкіметінің отарлық саясаты күшейіп, жер мәселесі ушығып, жергілікті халықтың құқықтары шектеле түсті. Қазақ зиялылары бұған бей-жай қарап қала алмады.

Осы тұста ұлттың мүддесін қорғау үшін білім алған, елге жанашыр азаматтар топтаса бастады. Олар өз заманының озық ойлы тұлғалары болатын: Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Жақып Ақпаев, тағы басқалар. Бұл топ интеллигенция халықтың көзін ашып, ғылым мен білімге үндеп қана қоймай, саяси әрекеттерге де белсене араласты.

1905 жылғы Қарқаралы петициясы

Алаш қозғалысының бастауы ретінде көп жағдайда 1905 жылы Қарқаралы петициясын атайды. Бұл петицияда қазақ халқының отарлық қысымнан арылу, жердің қайтарылуы, оқу-ағарту мәселелері мен ұлттық автономия сұраныстары жазылған. Бұл құжатқа 14 мыңға жуық адам қол қойды.

Қарқаралы петициясы – қазақ халқының саяси белсенділігінің айқын көрінісі. Ол кезеңде партия құру туралы нақты әрекет болмағанымен, саяси сана түбегейлі өзгере бастаған еді.

1905–1917 жылдар аралығындағы үдерістер

Ресейдегі 1905 жылғы төңкеріс, кейінгі Дума сайлауы, баспасөздің кеңеюі – қазақ зиялыларына жаңа мүмкіндік берді. Осы кезеңде “Қазақ” газеті жарық көріп, ол елге саяси бағыт-бағдар беретін басты құралға айналды.

Алаш зиялылары Ресей Дума сайлауына қатысып, өз ойларын ашық білдіре бастады. Олар халықты саяси сауаттылыққа баулып, ұлттық мүддені көздейтін идеяларды ашық жазып отырды. Біртіндеп саяси ұйым құру қажеттігі айқындала бастады.

1917 жыл – шешуші жыл

1917 жылы Ресейде ақпан төңкерісі болып, патша үкіметі құлады. Уақытша үкімет билікке келген соң, елде саяси партиялар мен ұйымдарды құруға мүмкіндік туды. Осы сәтті пайдаланып, қазақ зиялылары ұлттық партия құруға бел шеше кірісті.

Шілде айында Орынборда “Бүкілқазақ съезі” өтті. Бұл съезде елдің әр аймағынан келген делегаттар бас қосып, ұлттық мүдделерді қорғаудың жолдарын талқылады. Осы жиында:

• Қазақ автономиясын құру мәселесі көтерілді
• Дін мен оқу-ағарту мәселесі қаралды
• Жер, сот және әскер мәселелері талқыланды

Ең маңызды шешімдердің бірі – ұлттық саяси партия құру болды.

Алаш партиясының құрылуы

1917 жылдың желтоқсан айында Орынбор қаласында Екінші жалпы қазақ съезі өтті. Бұл съезде нақты саяси ұйым – Алаш партиясы құрылды. Партияның бағдарламасы бекітіліп, жетекшілері сайланды.

Партияның негізгі мақсаты – қазақ халқының саяси, экономикалық және мәдени тәуелсіздігін қамтамасыз ету. Алаш партиясы демократиялық қағидаларға сүйеніп, заң арқылы әділетті қоғам құруды көздеді.

Партия бағдарламасының басты бағыттары

Алаш партиясының бағдарламасы тоғыз бөлімнен тұрды. Онда:

• Мемлекет басқару: Ресей демократиялық федеративтік республика болуы тиіс;
• Жер мәселесі: Жер – халықтың меншігі, отырықшы және көшпелі халыққа теңдей бөлінуі тиіс;
• Дін мәселесі: Дін мемлекеттен бөлінуі тиіс, әркім дінін еркін ұстануға құқылы;
• Оқу-ағарту: Барлық балаға тегін бастауыш білім беру;
• Сот жүйесі: Халықтың тұрмысына сай, ұлттық ерекшеліктерді ескеретін әділ сот жүйесі болуы тиіс;
• Әскери қызмет: Қазақ жастары өз еркімен қызмет етуі қажет;
• Салық жүйесі: Теңдей және әділетті салық жүйесі орнатылуы керек.

Бұл бағдарлама сол заман үшін аса прогрессивті болды. Ол қазақ халқының заман талабына сай жаңғыруына жол ашатын нақты жоспарларды қамтыды.

Алаш партиясының маңызы

Алаш партиясы – қазақ ұлтының алғашқы саяси партиясы болды. Ол халықтың өз тағдырын өзі шешуге ұмтылған тарихи қадамының айғағы еді. Партия құрылуы – тек саяси оқиға емес, ұлттың өзін-өзі тануының, рухани серпілуінің көрінісі болды.

Партия көп ұзамай Алаш Орда атты ұлттық автономиялық үкімет құрып, елді басқару ісіне кірісті. Алаш Орда мен Алаш партиясы қазақтың өз жерінде өз еркімен өмір сүруін мақсат етті.

Қысқа ғұмыр, ұзақ әсер

Алаш партиясы мен оның қайраткерлері кеңес үкіметі орнаған соң қуғын-сүргінге ұшырады. 1930-жылдары көптеген тұлғалар “халық жауы” деген жаламен атылды, атылып кетті немесе түрмеге қамалды. Бірақ олардың идеясы, еңбегі халық жадында қалды.

Алаш идеясы – Тәуелсіз Қазақстанның рухани негіздерінің бірі. Бүгінгі күнде елдің егемендігі мен демократиялық дамуы жолында Алаш мұрасы өзектілігін жойған жоқ.