Бақылау арқылы мінез-құлық қалыптастыру: Әлеуметтік оқыту теориясы
Адамның мінез-құлқы сыртқы ортаға байланысты дамып, өзгереді. Әсіресе, әлеуметтік ортамен қарым-қатынас кезінде біз басқаларды бақылай отырып, мінез-құлық үлгілерін қабылдаймыз. Бұл үдеріс психологияда әлеуметтік оқыту теориясы деп аталады. Америкалық психолог Альберт Бандура мінез-құлықтың қалыптасуына бақылау мен еліктеудің маңыздылығын атап өткен.
Әлеуметтік оқыту теориясы және оның негіздері
Басқаларды бақылау арқылы жаңа мінез-құлық қалыптастыру процесі бірнеше негізгі элементтерден тұрады:
- Көңіл аудару – адамның белгілі бір әрекетті байқауы және оған назар аударуы керек.
- Жадыда сақтау – көрген әрекеттерді есте сақтап, болашақта оларды қайталау мүмкіндігі.
- Қайталау – адам алған білімін іс жүзінде қолданып, оны күнделікті өмірде қолдану.
- Мотивация – белгілі бір әрекетті қайталау үшін адамға ішкі немесе сыртқы ынталандыру қажет.
Бұл модель адамдардың мінез-құлқын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Әсіресе, балалар мен жасөспірімдер қоршаған ортаның әсеріне бейім келеді. Олар ата-аналарының, достарының, ұстаздарының және тіпті экрандағы кейіпкерлердің әрекеттерін қайталауға бейім болады.
Мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлар
1. Отбасының рөлі
Адамның алғашқы әлеуметтік ортасы – отбасы. Балалар ата-анасының жүріс-тұрысын бақылап, соларға ұқсап өсуге тырысады. Егер ата-аналар мейірімді, әділ және өзара сыйластықта болса, балалар да осы қасиеттерді бойына сіңіреді.
2. Қоғамдық орта мен достар
Адамдар мінез-құлқын қалыптастыру барысында айналасындағы адамдардың іс-әрекеттеріне бейімделеді. Егер ортада жағымды дағдылар қалыптасқан болса, адам да жақсы мінез-құлық үлгілерін қабылдайды. Керісінше, теріс ортада өскен адамдарда агрессивті немесе бейәлеуметтік мінез-құлық қалыптасуы мүмкін.
3. БАҚ пен әлеуметтік желілердің ықпалы
Қазіргі заманда адамдар теледидар, интернет және әлеуметтік желілер арқылы көптеген жаңа ақпараттарды қабылдайды. Жастар блогерлер мен танымал тұлғалардың әрекеттеріне еліктеп, олардың өмір салтын көшіруге тырысады. Сондықтан медиа құралдарының жауапкершілігі зор.
4. Білім және мәдениет
Білім алу мен мәдени орта адамның тұлғалық дамуына үлкен әсер етеді. Мәдени құндылықтарға бай ортада өскен адамдар өздерін дұрыс ұстауға, сыпайылық пен жауапкершілікке үйренеді.
Жаңа мінез-құлықтың оң және теріс жақтары
Оң жақтары:
- Адам жаңа дағдыларды игеріп, өмірде жетістікке жетеді.
- Қоғамға оң ықпал етіп, басқа адамдарға үлгі болады.
- Өзін-өзі дамытуға ынталандырады.
Теріс жақтары:
- Жағымсыз мінез-құлық үлгілерін қабылдау қаупі бар.
- Қате ақпараттың әсерінен адасу мүмкін.
- Өз бетінше ойлау қабілетінің әлсіреуі.
Жаңа мінез-құлық қалыптастырудың тиімді жолдары
1. Саналы бақылау – адам қандай әрекеттерді қабылдайтынын және қайсысын қабылдамау керектігін сараптауы тиіс.
2. Пайдалы ақпарат іздеу – білім алу арқылы адам өзін дұрыс қалыптастыра алады.
3. Жағымды орта құру – адам өзін қоршаған адамдардың ықпалына мән беруі керек.
4. Өзін-өзі дамыту – тұлғалық даму мен өзін-өзі жетілдіру әрқашан маңызды.
Қорытынды
.басқаларды бақылай отырып жаңа мінез-құлық қалай қалыптасатынын түсіну үшін әлеуметтік оқыту теориясының негіздерін білу қажет. Адамның мінез-құлқы бақылау, тәжірибе және орта әсері арқылы дамиды. Сондықтан өзімізге және өзгелерге оң әсер ету үшін саналы түрде дұрыс әрекеттерге басымдық беруіміз керек. Жағымды дағдыларды қабылдап, жеке дамуға мән берген жағдайда ғана, біз сәтті, өнегелі тұлға бола аламыз.
