Балалар құқығы қалай қорғалады: Қазақстандағы қорғау тетіктері
Бүгінгі қоғамда балалар – еліміздің болашағы, ал олардың құқықтарын қорғау – баршамыздың ортақ міндетіміз. Бұл тақырып өте маңызды болғандықтан, оны қарапайым әрі түсінікті түрде, диалог арқылы талқылап көрсек.
Диалог: Мұғалім мен оқушы арасындағы әңгіме
Мұғалім: Сәлеметсіздер ме, балалар! Бүгін ерекше сабақ болады. Біз еліміздегі балалар құқығы қалай қорғалады деген тақырыпты талқылаймыз. Кімде қандай ой бар?
Әли: Меніңше, балалардың құқығы мектепте сақталады. Мысалы, бізді ешкім ұрмайды, бәрі бірдей білім алады.
Мұғалім: Дұрыс айтасың, Әли. Мектеп – балалардың ең көп уақыт өткізетін орны, сондықтан мұнда тең құқық пен қауіпсіздік қамтамасыз етілуі тиіс. Ал қандай құқықтарың бар екенін білесіңдер ме?
Айша: Біз білім алуға, ойнауға, демалуға, пікір айтуға құқылымыз.
Мұғалім: Жарайсың, Айша! Сонымен қатар, балалардың жеке өмірі, денсаулығы, аты-жөні мен ар-намысы да қорғалуы керек. Бұлардың бәрі халықаралық және ұлттық заңдарда нақты көрсетілген.
Балалар құқығын қорғаудың құқықтық негіздері
Қазақстан БҰҰ-ның Балалар құқығы туралы конвенциясына 1994 жылы қосылды. Осы құжатта балалардың барлық негізгі құқықтары нақты жазылған. Еліміздегі заңдар да осы нормаларға сәйкес жетілдіріліп отыр.
Негізгі құжаттарға мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы – әр баланың өмір сүру, даму және білім алу құқығын бекітеді.
- “Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы” Кодекс – бала мен ата-ана арасындағы құқықтық қатынасты реттейді.
- “Білім туралы” Заң – әр баланың тегін орта білім алуын қамтамасыз етеді.
- Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссиялар және басқа да құрылымдар – бала құқықтары бұзылған жағдайда араласатын негізгі органдар.
Қоғамдық бақылау мен ата-ананың рөлі
Мұғалім: Балалар, егер сендердің құқығың бұзылса, не істер едіңдер?
Нұржан: Ата-анама немесе мұғалімге айтар едім.
Мұғалім: Өте дұрыс. Бірақ егер ата-анаң өзі дұрыс қарамаса, басқа қайда хабарласа аласың?
Айдана: Мүмкін, балалар омбудсменіне?
Мұғалім: Дәл таптың, Айдана! Балалар омбудсмені – балалардың мүддесін қорғайтын арнайы өкіл. Оған сенім телефондары немесе интернет арқылы шағым жолдауға болады.
Сонымен қатар, елімізде балалар үйлері, әлеуметтік қызметтер және қорғаншылық органдары жұмыс істейді. Бұл мекемелер қиын жағдайға түскен немесе қамқорлықсыз қалған балаларға қолдау көрсетеді.
Мектептегі тәрбие және құқықтық мәдениет
Балалар құқығының қорғалуы тек заңмен шектелмейді. Бұл – әр адамның тәрбиесі мен мәдениетіне байланысты. Мектепте тек білім ғана емес, адамгершілік қасиеттер де берілуі тиіс.
Мұғалім: Құқықты білу жеткіліксіз, оны күнделікті өмірде қолдана білу керек. Бір-біріңе құрметпен қарап, әлсіздерді қорғап, әділдікке ұмтылу – нағыз құқықтық мәдениет.
Қиындықтар мен шешім жолдары
Әрине, шын өмірде бәрі бірдей тамаша емес. Кейде балалар:
- Үйде зорлық-зомбылық көреді;
- Мектепте буллингке (қорлауға) ұшырайды;
- Еңбекке ерте араласады;
- Медициналық көмекке қол жеткізе алмайды.
Осындай жағдайлар, өкінішке қарай, әлі де кездеседі. Бірақ ең бастысы – мұндай мәселелерді жасыру емес, шешу жолдарын іздеу.
Мемлекет тарапынан жыл сайын жаңа бағдарламалар қабылданып, балаларға қолдау көрсету механизмдері жетілдірілуде. Мысалы:
- Психологиялық көмек орталықтары;
- Интернеттегі сенім желілері;
- Ауыл-аймақтарда мобильді топтардың жұмысы.
