Мендельдің бірінші заңы: біркелкілік негіздері
Генетика ғылымының негізін қалаушы Грегор Мендель өсімдіктердің мұрагерлік белгілерін зерттеу арқылы ғылыми әлемге бірнеше маңызды заңдылықтарды сыйлады. Оның ең танымал жұмыстарының бірі – мұрагерлік заңдары. Осы заңдардың ішіндегі ең маңыздысы әрі кеңінен танылғаны – Мендельдің бірінші заңы. Бұл заң ғылыми ортада біркелкілік заңы немесе доминанттылық заңы деп аталады.
Мендельдің бірінші заңының негізі
Мендельдің бірінші заңы – мұрагерліктің негізгі қағидаларын түсіндіреді. Бұл заңға сәйкес, таза гомозиготалы ата-аналардан алынған бірінші ұрпақ (F1) фенотип жағынан біркелкі болады. Басқаша айтқанда, егер екі қарама-қарсы белгіге ие таза ата-ана будандастырылса, онда бірінші ұрпақ тек бір доминантты белгіні көрсетеді.
Мысалы: Мендель тәжірибесінде бұршақ өсімдіктері қолданылды. Ол бір өсімдіктің сары тұқымын (доминантты белгі) және жасыл тұқымын (рецессивті белгі) будандастырғанда, бірінші ұрпақтың барлығы сары тұқымды болып шыққан. Бұл жағдай доминантты белгінің рецессивті белгіні басып тұратынын дәлелдейді.
Ғылыми дәлелдер
Мендель тәжірибелерінде бұршақ өсімдіктерін қолдана отырып, мұрагерлікті анықтайтын бірнеше негізгі факторларды ашты:
- Доминантты және рецессивті белгілердің болуы. Ата-ананың бірінің белгісі доминантты болса, екіншісінің рецессивті белгісі бірінші ұрпақта көрінбейді.
- Генетикалық тұқымқуалаушылық тұрақтылығы. Тұқым қуалайтын белгілер нақты гендер арқылы беріледі, бұл гендер ұрпақтан-ұрпаққа өзгеріссіз жетеді.
- Біркелкілік қағидасы. Таза генотиптерді будандастырғанда, ұрпақтың барлық мүшелері фенотиптік жағынан бірдей болады.
Мендель заңын қалай түсіндіреміз?
«Мендельдің бірінші заңы қалай аталады?» деген сұраққа жауап іздеу барысында, оның тәжірибелік жұмыстарының негізін тереңірек түсінуге болады. Бұл заңның біркелкілік заңы деп аталуы бекер емес, себебі ол тұқым қуалайтын белгілердің бірінші буын ұрпағында тек бір доминантты фенотип ретінде көрінетінін анықтайды.
Мұрагерлік заңын зерттеудің маңызы
Мендельдің бірінші заңы мұрагерлік механизмдерін түсіну үшін маңызды:
- Биология ғылымында төңкеріс жасады. Бұл заңдылықтар генетика саласын дамытудың негізін қалады.
- Ауыл шаруашылығында қолданылады. Өсімдіктер мен жануарларды будандастыру арқылы жаңа, өнімділігі жоғары сорттарды немесе тұқымдарды алуға мүмкіндік береді.
- Медицинада қолданылады. Адамның тұқым қуалайтын ауруларын зерттеу және алдын алу әдістерін дамыту үшін қолданылады.
Мендель заңдарының ашылу тарихы
Мендель өзінің зерттеулерін 1856-1863 жылдар аралығында өткізді. Бұл тәжірибелер кезінде ол бұршақ өсімдіктерінің түрлі қасиеттерін зерттеді, мысалы:
- Тұқымның түсі (сары немесе жасыл),
- Тұқымның формасы (тегіс немесе бұдырлы),
- Сабақтың ұзындығы (биік немесе аласа).
Мендель барлық осы белгілердің тұқым қуалауы белгілі бір математикалық заңдылыққа бағынатынын анықтады. Ол бұл зерттеулерін алғаш рет 1865 жылы Брюнн табиғи ғылымдар қоғамында жариялады. Алайда, бұл жұмыстар оның өмірінде кеңінен танылған жоқ. Ғылым әлемі Мендельдің еңбектерін тек ХХ ғасырдың басында ғана мойындады.
Мендельдің бірінші заңының қазіргі ғылымдағы орны
Қазіргі уақытта «Мендельдің бірінші заңы қалай аталады?» деген сұрақты тек оқушылар ғана емес, генетик ғалымдар да зерттеп жатыр. Бұл заңның атауы мен мәні генетика саласында кеңінен қолданылады. Тіпті заманауи ДНҚ зерттеулері мен геномдық технологиялар да осы заңдарға сүйенеді.
Негізгі қосымшалары:
- Тұқым қуалайтын ауруларды зерттеу. Мендель заңдары арқылы тұқым қуалайтын аурулардың берілу механизмдерін түсінуге болады.
- Жануарлар мен өсімдіктер селекциясы. Генетикалық материалды жақсарту және жаңа түрлерді дамыту үшін қолданылады.
- Эволюция теориясын қолдау. Мұрагерлік механизмдерін түсіну арқылы эволюциялық процестерді зерттеу жеңілдейді.
Қорытынды
Мендельдің бірінші заңы – генетика ғылымының іргетасы. Ол мұрагерлік белгілердің ұрпақтан-ұрпаққа қалай берілетінін нақты түсіндіріп берді. Бұл заңның негізгі қағидалары доминантты және рецессивті белгілердің өзара байланысын көрсетеді. Сонымен қатар, заң биология, медицина, ауыл шаруашылығы, және селекция салаларында үлкен рөл атқарады.
