Орыстар қазақ жеріне қалай келді – Тарихи шолу
Қазақ даласы — ұлан-ғайыр, бай табиғи ресурстарға толы, ежелден сан түрлі халықтардың қызығушылығын тудырған мекен. Бұл кең алқапқа орыстардың келуі – кездейсоқ оқиға емес, тарихи, саяси және экономикалық факторлардың нәтижесі. Олардың Қазақстан аумағына енуі бірнеше кезеңмен жүзеге асты. Бұл үдеріс тек отарлық пиғылмен ғана емес, сонымен қатар геосаяси мүдделермен де тығыз байланысты болды.
XVIII ғасыр — алғашқы қадамдар
XVIII ғасырда Ресей империясы күшейе бастағанда, оның басты мақсаттарының бірі — шығыс бағытында ықпалын арттыру болды. Бұл кезеңде Ресей үшін басты қауіп — Жоңғар хандығы мен Қытай болды. Сол себепті де, Қазақ хандығымен байланыс орнату стратегиялық маңызға ие еді.
1731 жылы Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Ресейге бодан болуға ант беріп, алғашқы ресми қарым-қатынас орнады. Бұл оқиға — орыстардың қазақ даласына келуінің басы болды. Әуелде бұл достастық сипатында көрінгенімен, уақыт өте келе империялық бақылау күшейе берді.
Бекіністер мен әскери шептер
Орыстар қазақ жеріне тек саяси байланыс арқылы ғана емес, әскери инфрақұрылыммен де енді. XVIII-XIX ғасырларда қазіргі Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай аймақтарында бірінен соң бірі әскери бекіністер салына бастады. Бұлар: Орынбор, Омбы, Петропавл, Көкшетау, Атбасар сияқты қалаларға айналды.
Бұл бекіністер бір жағынан әскери тірек болса, екінші жағынан сауда-саттық пен әкімшілік басқару орталығы ретінде қызмет етті. Осы шептер арқылы Ресей біртіндеп қазақ руларының тіршілігіне араласа бастады.
XIX ғасыр — толықтай бағындыру кезеңі
XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей империясы барлық үш жүзді толық бақылауға алды. Бұл кезеңде қазақ даласына әскери экспедициялар жиі жіберілді. Хандар мен сұлтандардың билігі әлсіреп, орнына генерал-губернаторлар мен орыс шенеуніктері келе бастады.
1868 жылғы «Уақытша ереже» бойынша Қазақстан бірнеше облысқа бөлініп, ресейлік басқару жүйесі енгізілді. Бұл қазақтардың дәстүрлі басқару құрылымын күйретіп, рулық байланыстарды әлсіретті.
Көші-қон саясаты мен отарлау
XIX ғасырдың соңына қарай Ресей үкіметі Қазақстан аумағына өзге халықтарды қоныстандыру саясатын белсенді жүргізе бастады. Бұл кезде Сібірден, Ресейдің ішкі аймақтарынан шаруалар, казактар, көпестер қоныс аудара бастады.
1891 жылғы қоныстандыру басқармасының құрылуы қазақ жерін жүйелі түрде игеру мен отарлау саясатын күшейтті. Қазақтар шұрайлы жерлерден ығыстырылып, олар орыс және украин шаруаларына берілді. Бұл жерге меншік ұғымын өзгертіп, көшпелі өмір салтын күйретуге әкелді.
XX ғасыр басындағы жағдай
XX ғасырдың басында қазақ даласындағы орыс халқының саны күрт артты. Бұл өзгерістер, әсіресе, Столыпин реформасы кезінде күшейді. Реформа нәтижесінде 1906–1912 жылдары Қазақстанға 500 мыңнан астам орыс шаруасы қоныс аударды.
Олар жаңа қоныстар салды, ауыл шаруашылығымен айналысты. Қазақтар өздерінің ата-баба жерлерінен айырылып, шөлейтті аймақтарға ығыстырылды. Бұл әлеуметтік және экономикалық теңсіздікті туғызды.
Мәдени және тілдік ықпал
Орыстардың келуімен бірге мәдениет, білім және әкімшілік жүйе де өзгерді. Орыс мектептері ашылып, қазақ балалары орыс тілінде білім ала бастады. Бұл жаңа мүмкіндіктер бергенімен, бір жағынан тіл мен дәстүрдің жойылуына алып келетін фактор болды.
