Сырым Датұлының өлімі: Тарихи шындық
Қазақ халқының тарихында азаттық жолында күрескен тұлғалар аз болмаған. Солардың бірі – елінің тәуелсіздігі үшін өмірін сарп еткен, ақылы мен батырлығы қатар өрбіген Сырым Датұлы. Оның ерлігі, даналығы, билік айтудағы шешендігі – ұрпаққа үлгі. Алайда, сол ер жүрек тұлғаның өмірінің соңы қалай аяқталғаны – тарихтағы ең бір күрделі, тіпті жұмбақ сәттердің бірі.
Тарихи тұлғаның қысқаша өмірбаяны
Сырым 18 ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы күресті басқарған аса ірі қайраткер болды. Ол Кіші жүз қазақтарының ішіндегі Байбақты руынан шыққан. Батыр жастайынан зеректігімен, шешендігімен және батылдығымен көзге түскен. Қазақ қоғамында би, рубасы, әрі қолбасшы ретінде танылып, патша үкіметіне және хан билігінің озбырлығына қарсы күресті.
Сырымның жетекшілігімен 1783 жылы басталған көтеріліс бірнеше жылға созылып, Кіші жүздегі халық наразылығының басты нышанына айналды. Бұл көтеріліс Орал казактарының озбырлығынан, жер мен малға деген шектеулерден туындаған еді. Патшалық Ресей мен Нұралы ханның халыққа жасаған әділетсіздігіне төзбеген халық Сырымды басшы ретінде таныды.
Хандық билікпен күрес және жаңа бағыт
Сырым көтерілісі тек патша үкіметіне емес, хандық жүйенің де әділетсіздігін ашық сынаған алғашқы қадамдардың бірі болды. Ол биліктің халыққа емес, төрелерге ғана қызмет ететінін айтып, әділетті жүйе орнатуды көздеді. Оның бұл әрекеті өз заманы үшін өте батыл әрі реформаторлық сипатта болды.
Бір қызығы, Сырым көтеріліс кезінде кей кезеңде орыс үкіметімен келісімге келуге тырысты. Оның мақсаты – қазақ халқының мүддесін қорғай отырып, саяси салмақты сақтау. Бұл әрекеті кейбір замандастары тарапынан түсініспеушілікке ұшырағанымен, қазіргі тарихшылар бұл қадамдарды дипломатиялық шеберлік ретінде бағалайды.
Қайғылы қазаның жұмбағы
Ел арасында Сырымның өлімі туралы әртүрлі деректер бар. Тарихи құжаттар мен шежірелерге сүйенсек, Сырым Датұлы 1802 жылы Хиуа хандығы жерінде қастандықпен өлтірілген. Бұл кезде ол Хиуа билігімен келіссөздер жүргізіп, одақтасу мүмкіндігін қарастырып жүрген. Алайда, дәл сол кезде Хиуадағы билік басындағылар Сырымды өздеріне қауіп ретінде көріп, оны өлтіру туралы шешімге келген дейді кей деректер.
Сырымның өлімі – тек саяси емес, идеологиялық күрестің де құрбаны болды деуге болады. Оның халық мүддесін қорғаудағы табандылығы кейбір билеуші топтарға ұнамаған. Сырым секілді тұлғалар елдің шынайы тәуелсіздігін қаласа, басқа күштер өз ықпалын сақтап қалуға тырысты. Осылайша, күрделі саяси ойындардың құрбанына айналды.
Қазіргі көзқарас
Бүгінгі күні Сырымның ерлігі мен қайраткерлігі қайта бағаланып, оның атымен көптеген мектептер, көшелер, ескерткіштер аталып жүр. Оның өмір жолы – азаттықты аңсаған халықтың жарқын бейнесі. Сырымның өлімі – жеке адамға ғана емес, тұтас бір идеяға қарсы жасалған қастандық.
Тарихтан үйренетініміз – еркіндік пен әділет жолы әрқашан да оңай болмаған. Сырым Датұлының соңғы сәті – сол күрестің қасіретті, бірақ ерлікке толы беттері.
