Табиғи өсім көрсеткішін қалай есептеу керек?

Қазіргі таңда демографиялық зерттеулер мен халық санының динамикасын бақылау маңызды рөл атқарады. Әсіресе табиғи өсім көрсеткіші халық санының табиғи өзгерісін сипаттайтын негізгі параметрлердің бірі болып табылады. Бұл көрсеткіш елдегі немесе белгілі бір аймақтағы туылғандар мен қайтыс болғандар санының айырмасы арқылы есептеледі.
Табиғи өсім дегеніміз не?
Табиғи өсім – белгілі бір уақыт аралығында (әдетте бір жыл) халықтың сандық өзгерісін сипаттайтын көрсеткіш. Ол туу көрсеткішінің өлім көрсеткішінен артық немесе кем болуына байланысты оң немесе теріс болуы мүмкін.
- Егер туу саны өлім санынан көп болса, табиғи өсім оң мәнге ие болады.
- Егер өлім саны туу санынан көп болса, табиғи өсім теріс мәнге ие болады. Бұл жағдайда халық саны табиғи түрде азаяды.
Табиғи өсім көрсеткішін есептеу әдісі
Табиғи өсімді есептеу үшін келесі формула қолданылады:ТӨ=Т−ӨТӨ = Т – ӨТӨ=Т−Ө
Мұнда:
- ТӨ – табиғи өсім (адам саны)
- Т – белгілі бір кезеңдегі туу саны
- Ө – белгілі бір кезеңдегі өлім саны
Мысал:
Егер бір аймақта бір жыл ішінде 20 000 бала дүниеге келіп, 12 000 адам қайтыс болса, онда:ТӨ=20000−12000=8000ТӨ = 20 000 – 12 000 = 8 000ТӨ=20000−12000=8000
Бұл аймақтағы халық саны табиғи өсімнің арқасында 8 000 адамға артты деген сөз.
Табиғи өсім коэффициентін есептеу
Халық санының жалпы өзгерісін салыстырмалы түрде есептеу үшін табиғи өсім коэффициенті қолданылады. Ол мың адамға шаққанда табиғи өсімнің қандай екенін көрсетеді.
Формула:
ТӨК=Т−ӨN×1000ТӨК = \frac{Т – Ө}{N} \times 1000ТӨК=NТ−Ө×1000
Мұнда:
- ТӨК – табиғи өсім коэффициенті (‰ – промилле)
- N – есепті кезеңдегі халықтың орташа саны
Мысал:
Айталық, белгілі бір елде халық саны – 1 000 000, туу саны 50 000, ал өлім саны 30 000.ТӨК=50000−300001000000×1000=20‰ТӨК = \frac{50 000 – 30 000}{1 000 000} \times 1000 = 20‰ТӨК=100000050000−30000×1000=20‰
Бұл мың адамға шаққанда 20 адамның табиғи өсімі болғанын білдіреді.
Табиғи өсім көрсеткішіне әсер ететін факторлар
Табиғи өсімге әртүрлі әлеуметтік, экономикалық және медициналық факторлар әсер етеді:
1. Туу деңгейі
- Экономикалық тұрақтылық – дамыған елдерде бала туу деңгейі әдетте төмен, себебі адамдар мансап пен өмір сапасына көбірек мән береді.
- Дәстүрлер мен мәдениет – кейбір қоғамдарда көпбалалы отбасыларды құру әдетке айналған.
- Мемлекеттік қолдау – ана мен баланы қолдау бағдарламалары туу деңгейін арттыруға ықпал етеді.
2. Өлім деңгейі
- Денсаулық сақтау жүйесінің деңгейі – медицинаның дамуы халықтың өмір сүру ұзақтығын арттырады.
- Аурулар мен індеттер – эпидемиялар өлім-жітім көрсеткішіне тікелей әсер етеді.
- Экологиялық жағдай – ауаның, судың және қоршаған ортаның ластануы өлім санын көбейтуі мүмкін.
Әлемдегі табиғи өсім динамикасы
Әрбір елде табиғи өсім көрсеткіші әртүрлі:
- Дамыған елдерде (Еуропа, Жапония) туу көрсеткіші төмен болғандықтан, табиғи өсім баяу немесе теріс мәнге ие.
- Дамушы елдерде (Африка, Оңтүстік Азия) халық саны қарқынды өсуде, себебі туу деңгейі жоғары.